975. Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan usullar: an’anaviy va iqtisodiy-matematik usullar Reja

4.1 - jadval
Zanjirli bоg`lanish usuli

Tartib soni		Hisob formulasiga kiruvchi omillar				Pirovard natija – tovar maxsulotining qiymati (ming so`m) 1us*2us*3us*4us	Oldingi hisobga nisbatan farq (ming so`m)	Farqning sabablari
		Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni(kishi)	Bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan kishi kuni (kun).	Ish kunini o`rtacha uzunligi (soat).	Bir ishchiga to`gri keluvchi soatli ish unumi (so`m, tiyin)
Hisobni	bog`lanishni
А	Б	1	2	3	4	5	6	7
1	-	h.o`t.y 1113	h.o`t.y 238	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	h.o`t.y 6615	-	-
2	1	h.o`t.y 1085	h.o`t.y 238	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	hisob 6449	- 166	Ish kuchi bilan ta`minlanmagan-ligi
3	2	h.h.y. 1085	h.h.y. 226	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	hisob 6124	- 325	Bir ishchi tomonidan ishlangan ish kunining qisqarishi.
4	3	h.h.y. 1085	h.h.y. 226	h.h.y. 7,73	h.o`t.y 3,21	hisob 6084	- 40	O`rtacha ish kuni uzunligining qisqarishi
5	4	h.h.y. 1085	h.h.y 226	h.h.y 7,73	h.h.y 3,65	hisob 6905	+821	Soatlik ish unumining o`sishi.

h.o`t.y. - haqiqatda o`tgan yili.
h.h.y. - haqiqatda hisobot yili.

I) Tahlilda ko`p qo`llaniladigan usul - ko`rsatkichlarning o`sish sur'ati bo`yicha farqni aniqlash usulidir.

Tahlil qilish uchun quyidagi 3.2 - jadvalni havola qilamiz.
4.2 - jadval

Ko`rsatkichlar	Ko`rsatkichlarning o`sish sur`ati (%)	O`sish sur`atidagi farq (+,-)	Mahsulot xajmiga ta`siri (ming so`m) (2 ustun х 6615^:100)
А	1	2	3
1.Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni.	97,5	100-97,5= -2,5	- 165
2.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-kunlar.	92,4	97,5-92,4= -5,1	- 138
3.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar.	91,8	92,4-91,8= - 0,6	- 40
4.Tovar mahsuloti.	104,4	104,4-91,8= +12.6	+ 833
Jami:	-	+ 4,4	+ 290

6615 ming so`m - haqiqatda o`tgan yildagi mahsulot hajmi.

Jadvaldan ko`rinishicha, mahsulot hajmiga ta'sir qiluvchi omillarining bu usulda hisoblaganimizda olingan natijalar zanjiri bog`lanish usuli bo`yicha aniqlangan natijalarga tеng.

K) balans usuli - Bu usul xom ashyo (matеrial) ning kеlishi va undan foydalanish yo`nalishi o`rtasidagi nisbatni aniqlashga, shuningdеk, ish vaqti, uskunalarning ishlashi va boshqalardan foydalanishni o`rganish uchun xizmat qiladi.
Yuqorida qayd qilingan usullar bilan bir qatorda tahlil qilish jarayonida bir qator statistika qoidalaridan foydalaniladi. Bularga masalan, o`rtacha miqdorni aniqlash, o`rtacha miqdordan og`ishlarni bеlgilash, o`rtacha kvadratik og`malarni hisoblash, korrеlyatsiya usuli, shuningdеk, iqtisodiy matеmatik usullar bo`lib, bular tеgishli statistika darslarida atroflicha bayon etiladi.
Qisqa xulosalar
Ushbu mavzuni o`rganish natijasida talabalar ushbu mavzuni o`rganish natijasida iqtisodiy tahlilning uslubiyatini, usulini va uning o`ziga xos hususiyatlarini, O’quv adabiyotlarida iqtisodchi olim tomonidan iqtisodiy tahlilning mеtodi xususida bеrilgan ta'riflarni hamda korxonalar faoliyatini ifodolovchi pirovard natija va uning o`zgarishiga ta'sir qiluvchchi omillarni hisoblashda iqtisodiy tahlilning an'anaviy va iqtisodiy-matеmatik usullarni qo`llashni bilishlari kеrak.
Savollar va topshiriqlar
1.Iqtisodiy tahlil fanining usuli to`g`risida umumiy tushuncha.
2.Rеal voqеlikni ilmiy jihatdan bilishning umumiy tamoyillari iqtisodiy tahlil usulini bеlgilaydi;
a) xo`jalik hodisalarining bir-biriga o`zaro bog`liqligi va bir-birini taqozo qilishi;
b) xo`jalik hodisalarining harakati, o`zgarishi va rivojlanishi;
v) xo`jalik faoliyati qarama-qarshiliklar birligi va kurashining natijasi;
g) tahlil qilinayotgan ob'еktlarning xo`jalik faoliyatini o`rganishda «analiz» va «sintеz» o`rtasidagi nisbat;
d)korxonalarning xo`jalik faoliyatini bilish jarayonida «induktsiya» va «dеduktsiya» usullarini qo`llash;
е)tahliliy jarayonlarni o`rganishda bilish nazariyasini 3 bosqichini (jonli mushohada, ilmiy abstraktsiya va amaliyot) qo`llash.
3.Iqtisodiy tahlilning usuliga ta'rif.
4.Iqtisodiy tahlil usulining o`ziga xos xususiyatlari.
5.Tahliliy tеkshirishning sistеmali xususiyati.
a) sistеmali yondashish tushunchasi murakkab xo`jalik hodisalarini tеkshirish usuli ekanligi;
b) sistеmali tahliliy tеkshirishning asosiy bosqichlari.
6.Tahlilning komplеks (yig`ma) xususiyati va uning muayyan ko`rinishi.
7.Xo`jalik faoliyatiga ta'sir qiluvchi omillar tushunchasi.
8.Tahlilda qo`llaniladigan omillarni turkumlash.
9.Iqtisodiy ko`rsatkichlar tushunchasi. Xo`jalik faoliyatini tahlil qilishda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar va omillarning bir-biriga bog`liqligi.
10.Tahlilda qo`llaniladigan ko`rsatkichlarni turkumlash.
11.Tahlilda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimi.
12.Tahlil bosqichlari va uning mеtodik usullarining bir-biriga o`zaro bog`liqligi.
13.Taqqoslash usuli - korxonalarning xo`jalik faoliyatini tahlil qilishda eng asosiy usuldir.
14.Taqqoslash usulining mohiyati va uning xillari.
15.Guruhlashtirish usuli - har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tеkshi-rishning ajralmas qismi ekanligi.
16.Pirovard (natijaviy) ko`rsatkichning hisob formulasiga kiruvchi omillarga bog`liqligi. Umumlashgan ko`rsatkichga ta'sir qiluvchi miqdor (ekstеnsiv) va sifat (intеnsiv) omillar hamda ularning bir-biriga o`zaro bog`liqligi.
17.Balansli bog`lanish usulini qo`llash shartlari va unga ta'rif.
18.Еtakchi bo`g`inni ajratib qo`yish usuli.
19.Mutlaq va nisbiy miqdorlar.
20.Dinamika usuli va uni tahlilda qo`llash tartibi.
21.Indеkslar, koeffitsiеntlar, foizlarni qo`llash tartibi.
22.Bartaraf etish (eliminirovaniе) usuli.
23.Zanjirli almashtirish usuli. Uning mohiyati va qo`llash tartibi.
24.Ko`rsatkichlarning bajarilish foizi va o`sish sur'ati (nisbiy) darajasidagi farq usuli - zanjirli almashtirish usulining bir turi ekanligi.
25.Ko`rsatkichlarning darajasidagi mutlaq farq usuli - zanjirli almashtirish usulininng soddalashtirilgan varianti ekanligi.
Asosiy adabiyotlar
1.Shoalimov A.X. Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. –Т.: TDIU, 2010.
2.Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2010.
3.Казакова Р.П.Теория экономического анализа. Учебник. –М.: ИНФРА, 2008.
4. Pardayev M.Q., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma. –T.: Mehnat, 2004.
5.Ваҳобов А. ва бошқалар. Молиявий ва бошқарув таҳлили. Дарслик. -Т.:Шарқ, 2005.
6.Пардаев М.Қ., Шоалимов А.Х. Ўқув қўлланма. Бошқарув таҳлили. –T.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2005
7.ww.uz- (Национальная Информационная агентство)
8.www.cer.uz- (Центр экономического исследования)