98 Brutsellyoz (354-bet) Asta-sekin charchash, bosh va suyak og`riqlari bilan boshlanadi. Odam kechalari isitmalab, terlaydi. Isitma bir necha kunga yo`qolib ketadi, so`ng qayta keladi

Termometrni ko`rish
Kumush rang chiziq tugagan joy harorat 
darajasini bildiradi.
Kumush rang chiziqni 
ko`rguningizga qadar 
termometrni aylantiring
Normal
Isitma
Yuqori isitma
Ushbu termometr 
harorat 40 daraja ekanligini 
ko`rsatyapti.
Haroratni o`lchash:
1. Termometrni sovunli suv yoki 
spirt bilan arting.Termometrn-
ing ichidagi harorati 36°dan 
past tushguncha qattiq silkiting.
2. Termometrni qo`ying.
til tagiga (og`iz berk 
holda)
og`izga qo`yish noqu-
lay bo`lsa, uni qo`ltiqqa 
qo`ying
asta, yosh bolaning 
orqa peshoviga (uni 
avval ho`llang yoki yo-
g`lang) qo`ying
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
103
3. Termometrni qo`ygan joyingizda 3 yoki 4 daqiqaga qoldiring.
4. Termometrni ko`ring. (Qo`ltiq harorati og`iz haroratiga nisbatan biroz 
pastroq bo`ladi, orqa peshov harorati esa bir oz yuqoriroq bo`ladi).
5. Termometrni yaxshilab sovunlab yuving.
Eslatma: Chaqaloqlar haroratining odatdagidan yuqori 
yoki past
(36°dan 
past) bo`lishida harorat jiddiy infeksiyadan darak berishi mumkin (496-bet).
♦ Haroratlar to`g`risida ma`lumot olish uchun 96-98- betlarga qarang.
♦ Isitmada nima qilish kerakligi haqida bilish uchun 167-betga qarang.
NAFAS
Bemorning nafas olishiga e`tibor bering—nafasining chuqurligi 
(chuqur yoki sayozligi), tezligi (qancha tez nafas olishi) va og`ir-yengilligi-
ni tekshirib ko`ring. U nafas olganda ko`krak qafasining ikkala qismi ham 
teng harakatlanayotganiga e`tibor bering.
Agar soat yoki sekundomeringiz bo`lsa, bemor minutiga necha 
marta nafas olishini hisoblang (kasal tinch bo`lgan paytda). Kattalar va 
o`smir bolalar bir minutda 12 dan 20 martagacha nafas oladilar. Bolalar 
uchun 30 marta, chaqaloqlar uchun esa 40 martagacha nafas olish odd-
iy holdir. Yuqori haroratli yoki nafas yo`llarida jiddiy kasalliklari (zotiljam 
(pnevmoniya) kabi) bor odamlar odatdagidan ko`ra ko`proq nafas oladilar. 
Kattalardagi nafas olish 
sayoz
bo`lib minutiga 30 dan ortiq yoki bolalarda-
gi 60 dan ortib ketgani odatda, zotiljam (pnevmoniya)dan dalolat beradi.
Nafas olganda kelib chiqadigan tovushlarga e`tiboringizni qarating. 
Masalan:
• Xirillab yoki hushtaksimon qiynalib nafas olish - astma bo`lishi mumkin 
(308-bet).
• Hushsiz odamning nafas olishidagi g`irillagan yoki xurrakli shovqinlar 
-kasalning tili, shilimshiq (yiring) yoki boshqa narsalar uning tomog`ini 
to`sib, nafas olishini qiyinlashtirayotganini bildiradi.

---

Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
104
Kasal nafas olganida qovurg`alar orasidagi yoki o`mrov tepasida-
gi chuqurchasidagi terining ichkariga kirishini kuzating. Bu havo o`tishi 
qiyinlashganidandir. Bu esa tomoqqa biror narsa tiqilgani (173-bet), o`pka 
shamollashi (pnevmoniya) (315-bet), astma (308-bet) yoki bronxit (o`pka-
ga havoning ozroq kirishi, 313-bet)larda bo`lishi mumkin.
Agar bemor yo`talayotgan bo`lsa, yo`tal uning uxlashiga xalaqit berayot-
ganini aniqlang. Uning balg`ami bo`lsa, uning rangi, miqdori va tarkibida 
qon bor yoki yo`qligiga e`tibor bering.
PULS (TOMIR URISHI)
Qon tomirining urishini kuza-
tish uchun barmoqlaringizni 
kasal bilagiga ko`rsatilgan-
dek qilib qo`ying. (Qon tomiri 
urishini kuzatish uchun bosh 
barmog`ingizni ishlatmang)
Agar siz bilakdan topa olma-
sangiz, bo`yinning ikkala chek-
kasidagi qon
TOMIRNI TOPING yoki
qulog`ingizni kasal ko`kragiga 
qo`ying va yurak urishini kuzating 
(yoki fonendoskop ishlating).
Qon tomiri urishin-
ing kuchi, tezligi va 
o`zgarmasligiga e`ti-
bor bering. Agar soat 
yoki sekundomeringiz 
bo`lsa, minutdagi puls 
sonini aniqlang.
DAM OLAYOTGAN ODAMLAR UCHUN PULSNING NORMAL SONI
kattalarda......minutiga 60 dan 80 gacha
bolalarda..................80 dan 100 gacha
chaqaloqlarda...... 100 dan 140 gacha
Odamlar mashq qilganda, xavotirlanganda, qo`rqib ketganda yoki 
isitmasi chiqqanda puls soni ortadi. Isitma vaqtidagi puls soni har bir gra-
dusda (°C) 10-20 tadan ortib boradi.
Odam qattiq kasal bo`lganida uning pulsini tez-tez sanab, harorat 
va nafas soni bilan bir qatorda yozib qo`ying.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
105
Puls tezligidagi o`zgarishlarni sezish muhimdir. Masalan:
• Kuchsiz, tez-tez urayotgan tomir shok holatini bildirishi mumkin (170-
bet).
• Juda tez, juda sekin, kuchsiz yoki notekis urayotgan tomir- yurak mua-
mmolaridan bo`lishi mumkin (580-bet).
• Yuqori harorati bor odam qon tomirining juda sekin urishi- bezgakdan 
bo`lishi mumkin (352-bet).
KO`ZLAR
Ko`zlar oqi rangiga e`tibor bering. U normal, qizil (410-bet) yoki 
sariqmi? Shuningdek, bemor odamning ko`rish qobiliyatidagi har qanday 
o`zgarishni kuzatib yuring.
Kasal ko`zlari bilan tepaga va pastga, bir tomondan ikkinchi to-
monga asta-sekin qarasin. Ko`zning titrog`i yoki notekis harakati miya 
shikastining belgisidir.