A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

9 

İ FƏSİL 

PALEOMAQNETİZMİN FİZİKİ GEOFİZİKİ 

ƏSASLARI 

Сцхурларын tərkibində olan minerallar maqnit xassələri-

nə görə diamaqnetikə, paramaqnetikə, ferromaqnetikə bölünür-

lər, (xüsusilə ferromaqnetiklərə, antiferromaqnetiklərə  və 

ferritlərə). 

Diamaqnetiklər və paramaqnetiklər çox kiçik maqnit 

xassəsinə malik olduğundan maqnitlənmə vektoru sadə 

münasibətlə  təyin edilir, 

Ι=χΗ (1) bu həmin anda təsir edən 

maqnit sahəsindən H-dan asılıdır. 

χ  əmsalına maqnit 

qavraycılığı deyilir; diamaqnetiklər üçün 

χ<(10

-5

  Sİ vahidi 

hüdudunda), paramaqnetiklər üçün 

χ>0 10

-2

-10

-5

Sİ vahidi 

hüdudunda dəyişir. Bu minerallar paleomaqnetizmi də əhəmiy-

yətli rol oynamır. 

Süxurların maqnit xüsusiyyəti aksesor minerallarla 

müəyyən olunduğundan bunlar ferrit sinfinə daxildir, maqnetit 

və onun müxtəliflikləri, hematitlə, hemoilmenitlə, pirrotin, 

həmçinin dəmirin hidrooksitlərindən, ferritlərdən ibarətdir. 

Süxurlarda rast olunan ferritlər özünün maqnit xassələrinə görə 

ferromaqnit maddələrə yaxındır, ferromaqnitlər dia və 

paramaqnitlərdən maqnit qavraycılığının yüksək müsbət 

qiymətilə fərqlənir və maqnitlənmənin maqnit sahəsindən sadə 

asılılığı yoxdur. Ferromaqnitlərin və ferritin maqnit halı  təkcə 

maqnitlənməyə  təsir edən maqnit sahəsinin H, qiymət və 

istiqamətindən yox, eyni zamanda maqnitlənmənin  əvvəlki 

tarixindən asılıdır. Belə maddələrin maqnitliyi induktiv 

maqnitlənmə vektoru ilə qalıq maqnitlənmələrin cəmindən 

ibarətdir. Süxurlarda qalıq maqnitlənmə müxtəlifdir, çox 

hallarda mürəkkəb mənşəyə malik olduğundan bunu təbii qalıq 

maqnitlənmə adlandırırlar.          

                                 

Ι=Ι

i

 +

Ι

n

=

χΗ+Ι

n   

 

Təbii qalıq maqnitlənmənin öyrənilməsi paleomaqnit 

tədqiqatların yeganə vasitəsidir. Qalıq maqnitlənmənin  əmələ 

gəlməsi (yəni maqnit sahəsi olmadıqda müşahidə olunan) 

yalnız ferromaqnit və ferritlərə aiddir, ona görə  də süxurlar 

10

təbii qalıq maqnitlənməyə malikdir (yaxud laboratoriya 

şəraitində qalıq maqnitlənmə  əldəetmə qabiliyyətinə malik 

olması  aşkar olunursa) bu süxurlarda ferromaqnit mineralların 

olması ilə əlaqədardır. 

Paleomaqnit mühakimələr qalıq maqnitlənmənin mənşə-

yini dərk etməyə, ferromaqnitlərin maqnitlənməsinin müxtəlif 

proseslərlə baş verməsinə baxmağı  tələb edir, bu da müxtəlif 

növ maqnitlənmələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 

Ferromaqnitlərin maqnitlənməsi təkcə onun xassəsindən 

və təsir edən sahənin qiymətindən asılı deyil, eyni zamanda bir 

sıra faktorlardan (amillərdən), o cümlədən temperaturdan, 

zamandan, mexaniki gərginlikdən, dəyişən maqnit sahəsindən, 

kimyəvi dəyişmələrdən asılıdır. Bu amillər özlüyündə sabit 

maqnit sahəsi olmadıqda süxurda olan qalıq maqnitlənməni 

dağıdaraq azaldır, onu yaratmır, əgər maqnit sahəsi təsir edirsə, 

bu amillərin hər biri əlavə maqnitlənmənin yaranmasına səbəb 

olur. Sahənin təsirilə maqnitlənmə prosesi özünə  məxsus 

qanunla baş verir,  özünəməxsus ada malikdir və hansı prosesin 

təsir etməsindən asılıdır. 

 

1.1. Maqnetizm haqqında ümumi anlayış 

 Maqnitizm-maddənin qarşılıqlı  təsirinin xüsusi forma-

sıdır. Bu, hərəkətdə olan yüklü hissəciklərin qarşılıqlı 

təsiridir. Maqnit kütləsi, yaxud maqnit miqdarı adlı məfhum 

təbiətdə yoxdur. 

Fiziki cisimin maqnit xassəsi dedikdə yüklü hissə-

ciklərin hərəkəti zamanı müxtəlif elektrik cərəyanlarının 

hesabına yaranması başa düşülür (Amper fərziyyəsi). Bunu 

elektronun yaratdığı maqnit sahəsi ilə göstərmək olar. Mənfi 

yükə malik olan elektron atomda nüvə  ətrafında müəyyən 

orbitdə  fırlanaraq orbital maqnit momenti yaradır. Bunun ən 

kiçik qiyməti n=1 birinci orbitdə olur. Buna Bor maqnitonu 

deyilir. 

   

 

 

µ

H

=ћe/2m 

ћ-Plank sabiti, m isə elektronun  kütləsi, e-yüküdür.                               

                                        ћ =h/2

π 

---

11 

Elektron həm də öz oxu ətrafında fırlanaraq spin 

momenti yaradır. Beləliklə, görürük ki, maqnetizm təbiətin 

universal hadisəsidir. 

Spin momentinə bütün mikro hissəciklər, o cümlədən 

müsbət yüklü hissəciklər, hətta elektrik yükünə malik olmayan 

neytronlar da malikdir. 

 

1.2. Maqnitli cisimin potensialı 

 

Əvvəllər dediyimiz kimi maqnit sahəsi mənbəyi 

maqnitlənmiş cisimdə ola bilər. Necə olmasından asılı 

olmayaraq cisimin daxilində maqnitlənmənin qiyməti və 

paylanması onun tərəfindən yaranmış maqnit sahəsi, çoxlu 

sayda elementar maqnetiklərin yaratdığı maqnit sahəsinin 

cəminə bərabərdir. Hər bir elementar həcmdə maqnit momenti 

dipolun yaratdığı sahənin istiqaməti ilə eynidir. Başqa sözlə 

desək maqnitlənmiş cisimin elementar maqnit momentlərinin 

cəmi kimi baxmaq olar. Cisimin daxilində olan bütün elementar 

momentlərin vektoru cəminə maqnit momenti deyilir. M hərfi 

ilə işarə olunur. Əgər hər hansı çox kiçik ∆τ  həcmdəki maqnit 

momentlərini  ∆M kimi işarə etmiş olsaq, onda momentin 

həcmə olan nisbəti  

J =∆М/∆τ 

  cisimin  maqnitliyi  olacaq.  Hər-hansı P nöqtəsində  hər  ∆M 

üçün maqnit potensialı  

dU=(dM r)r

3

  

burada r-∆τ  həcminin p-nöqtəsindən olan məsafədir. Bel ki,         

                                    dM=Jdr;   onda  

                               dM=I dτ ;  ∆U=

[(J,r)r

3

]dτ;  

 yaxud  

                                        ∆U=[J

∇(1/r] dτ;   

Beləliklə cisimin p-nötəsində tam potensialı   

                                          U=-∫

τ

[J

∇(1/r] dτ; 

 

inteqrallama bütün həcm üzrə aparılır, qradient isə p-

nöqtəsinin koordinatı boyunca götrülür.  

 U=

[  J∇∫

τ 

(1/r) dτ]  

burada  V= ∫

τ 

(1/r) dτ kimi işarə  etsək onda    

12

                                     U=-( I

∇V) 

olacaq. Burada V maqnitlənmiş cisimin qravitasiya potensialı-

dır, fərz edilir ki, sıxlıq hər yerdə qravitasiya potensialının əks 

qiymətinə  bərabərdir. Bu tənlik Puasson tənliyi adlanır. 

Beləliklə, deyə bilərik ki, bircinsli maqnit 

 

lənmiş maqnitin potensialı skalyar kəmiyyətdir, maqnitliyin I 

əks işarəli qiymətinin maqnitli cisimin qravitasiya potensiya-

lının həcminə V olan nisbətə bərabərdir. Maqnitli cisimin sıx-

lığı 

ρ=1,5⋅10

7

 q/sm

3

 bərabərdir. 

 

1.3. Maqnit sahəsi.  

Fəzada maqnetizmin yaratdığı qüvvənin təsir etdiyi  

sahədir. Sükunətdə olan yüklü zərrəciklər arasında qravitasiya 

cazibəsi, elektrik sahəsi və itələmə sahəsi mövcud olduğundan, 

yüklü zərrəciklərin qarşılıqlı yerdəyişməsi mövcuddur, onda 

həm qravitasiya, həm də elektrik qüvvəsi dəyişəcəkdir və əlavə 

bir qarşılıqlı  təsir- elektromaqnit sahəsi yaranacaq. Elektro-

maqnit sahənin ən vacib xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, elektrik 

sahəsi dəyişdikdə maqnit sahəsi də dəyişir və əksinə hər hansı 

bir elektrik yükü və sabit cərə yan axan naqil hər hansı bir iner-

sial sistemdə sabitdirsə, başqa bir inersial sistemdə bu dəyiş-

əndir, nəticədə maqnit sahəsi yaranır. Ona görə də sabit maqnit 

sahəsində sabit cərəyan axan naqil hərəkət edirsə, onda hər bir 

nöqtədə onun yaratdığı maqnit sahəsi dəyişəcək və burulğanlı 

elektrik cərəyanı yaranacaqdır. 

Maqnit sahəsini qiymətcə xarakterizə edən kəmiyyət 

onun gərginliyidir. 

                             dB=ki[dlr]/r

3

  

Tarixən maqnit sahəsinin gərginliyinin həqiqi adı h 

maqnit induksiyası kimi adlandırılıb. Bu qiymətcə belə ifadə 

olunub. 

                      dB=kidlsin

α/r

2

 (Tesla) 

Əgər maqnit sahəsi təsir edən hissəni maddə ilə dol-

durmuş olsaq, onda xarici sahəyə içi maddə ilə dolmuş  

hissənin maqnit sahəsi  əlavə  olunacaqdır. B=B

0

+B

′

;

 

  B

′ 

-

---