A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik



Yüklə 1,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/35
tarix05.02.2018
ölçüsü1,04 Mb.
#25486
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35

21 

üst-üstə düşmür (şəkil 4). T vektorunun şaquli 

       

 

 



Şəkil  3.Yerin müxtəlif                     Şəkil 4.Yerin maqnit                  

       nöqtələrində T vektorunun              sahəsinin elementlər                                        

istiqaməti         

 

müstəviyə proyeksiyasına  şaquli hissəsi (komponenti) deyilir 



və böyük Z hərfi ilə işarə edilir, üfüqi müstəvi üzərinə proyek-

siyasına isə üfüqi hissəsi (komponenti) deyilir və böyük H hərfi 

ilə  işarə edilir. N  vektoru maqnit meridianı müstəvisində  

Yerləşir. H vektorunu x və y oxu üzrə iki komponentə ayırırlar. 

Ayrılan komponentlərə  şimal və  şərq komponentləri deyilir, 

böyük X və  Y hərfləri ilə işarə edilir.  

Coğrafi şimal qütbü (x) ilə maqnit şimal qütbü H arasındakı 

bucağa maqnit meyilliyi deyilir və böyük D hərfi ilə  işarə ol-

unur və aşağıdakı düstürla təyin edilir. 

X =HCosD   

T vektoru ilə H vektoru arasındakı bucağa əyimlik bucağı 

deyilir və J hərfi ilə işarə olunur. 

H = T CosJ 

Parametrlər arasında olan asılılıqlar aşağıdakı kimidir.           

                             Y=HSinD;     Z=TSinJ 

   


 

tgD=


Х

Υ

;      SinJ=



T

Z

;  


22

T

2



=H

2

+Z



2

=X

2



+Y

 2

+Z



2

                                H



2

=X

2



+ Y

 2



Bu kəmiyyətlərə Yerin maqnit sahəsinin elementləri dey-

ilir. Bu üç kəmiyyəti təyin etməklə Yerin tam vektorunu və 

əksinə, tam vektoru təyin etməklə bu üç komponenti təyin 

etmək olar. 

Yerin maqnit sahəsinin qiymətinin  şimal-cənub xətti 

boyunca 1 km məsafədə dəyişməsinə normal maqnit qradiyenti 

deyilir. Şimal qütbdən ekvatora qədər olan məsafə 10.000 km-

dir. T vektorunun normal qradiyenti  T=(6•10

4

)-(3•10)


10000=3nTl. Z vektoru qütbdə T vektoruna bərabərdir, T = 6 

10



 nTl ekvatorda isə Z = 0  olur, ona görə də normal maqnit 



qradiyentinin qiyməti Z  5nTl təşkil edir. H vektoru qütbdə sı-

fır, ekvatorda isə tam vektorun qiymətinə bərabərdir. 

                     H=T=(3•10

4

)-(4•10



4

)  


Beləliklə, H komponentinin dəyişməsi 3-4 nTl təşkil edir. 

Süxurlarda paleomaqnit məlumatların daşıyıcısı axırıncı iki 

dəstənin cisimləridir, ferromaqnitlər və zəif ferromaqnitlər. 

 

1.10. Cisimlərin əsas maqnit xassaləri 

Məlumdur ki, bütün cisimlər özlərinin maqnit xassələrinə görə 

üc dəstəyə bölünürlər: diamaqnetiklər, paramaqnetiklər və 

ferromaqnetiklər. 

Diamaqnit cisimlərin  əsas xüsusiyyətlərindən biri onun 

maqnit sahəsindən itələnməsidir. Məlumdur ki, diamaqnit 

cisimlərin atomları sabit maqnit momentinə malik deyillər, belə 

ki, atomun daxilində maqnit momentləri kəmiyyətcə bərabərdir 

və biri digərinin əksinə yönəlir, nəticədə atomun yekun maqnit 

momenti sıfıra bərabər olur. Belə atomu maqnit sahəsinə 

kətirdikdə induksiya qanununa görə atomun daxilində  zəif in-

duksiya cərəyanı yaranır.  Bunun  istiqaməti Lens qanununa 

görə maqnit sahəsinin artmasına çətinlik törədir, yəni yaranan 

cahə xarici sahənin  əksinə yönəlir, buradan da maqnit 

sahəsindən itələnmə effekti meydana çıxır. 

Paramaqnit cisimlərin atomları  maqnit 

momentinə malikdirlər. Xarici  maqnit sahəsi olmadıqda bu 



23 

cisimlərdə yekun maqnit momenti sıfra bərabərdir, bu oradan 

irəli gəlir ki, atomlar cisimin daxilində nizamsız paylanmışlar. 

Əkər paramaqnit cisimi xarici maqnit sahəsinə  kətirmiş olsaq 

cisimin  daxiləndəki  atomlar  xarici  maqnit  sahəsinin istiqa-

mətində yönəlmiş olur və nəhayət cisim xarici maqnit sahəsinə 

paralel maqnit momenti əldə edir. Diamaqnit effekti belə 

cisimlərin tərkibinda də olur, çünki guclü paramaqnit effektin 

muqabilində onu müəyyən etmək çox çətindir. 

Uçüncü dəstə ferromaqnitlərdir, bu cisimərin daxilində ato-

mun maqnit momenti nizamsız yox, müəyyən nizamlı qaydada 

düzülürlər. Belə nizamlı düzülüş kvant mexanikasının 

qanunlarına əsaslanır. Belə düzülüş  yalnız mubadilə enerjisinin 

hesabına mümkündür. Bu effektin nəzəriyyəsini 

ferromaqnetizmə    həsir  olunmuş    işlərdə  tapmaq  olar, 

domenlərin düzülüş qaydasından asılı olaraq ferromaqnitlər 

dörd sinifə bölünürlər: 1.Cisimin daxilində atom ların maqnit 

momentləri bir-birinə paralel istiqamətdə düzülmüşlər. Bu 

düzülüş Küri temperaturundan aşağıda mövcud ola bilər. Bu 

cisimlərə ferromaqnit cisimlər deyilir (şəkil 5,a). 2. By sinif 

cisimlər üçün ən  əlverişli düzülüş atomların maqnit 

momentlərinin bir-birinin əksinə düzülməsidir. Bu cisimlər 

makroskopik maqnit momentinə malik  deyillər (şəkil 5,b). Nell 

nöqtəsindən temperaturunda nizamlı düzülüş pozulur. Bu 

cisimlərə antiferromaqnitlər deyilir, elə buna üçüncü dəstə 

cisimlər də demək olar  (şəkil 5,c) 

,omaqnit cisimlərdə maqnit momentlərinin biri dikərinin 

əksinə yönəlməsinə baxmayaraq muxtəlif tip atomlar muxtəlif 

qiymətli maqnit momentlərinə malik olurlar. Bu cisimlər 

nəticədə maqnit momentinə malik olmurlar. 

Nəhayət, dördüncü sinif cisimlərdə atomların maqnit 

momentlərinin biri-birinin əksinə düzülüşü 180°-ə yaxındır 

(şəkil 5,q). Belə düzülüşün nəticəsində cisim kiçik maqnit 

momentinə malik olur. Bu maqnit momentinin istiqaməti anti-

ferromaqnitin düzülüşünə perpendikulyar istiqamətdə yönəlir. 

Belə cisimlərə 

zəif ferromaqnitlər deyilir. 

Süxurlarda paleomaqnit 

məlumatların daşıyıcısı 

24

axırıncı iki dəstənin cisimləridir, ferromaqnitlər və  zəif 



ferromaqnitlər.  

 

Şəkil 5.  Ferromaqnit cisimlərin təsnifatı. 



a - ferromaqnitlər; b - antiferromaqitlər; v - ferrimaqnitlər; 

q - zəif ferromaqnitlər. 

 

Qeyd olunanlardan məlum olur ki, ferromaqnit cisimlər 



öz-özünə (spontan) maqnitlənmədir:  əkər ferromaqnit cismi 

Küri temperaturasından yuxarı temperatura qədər qızdırıb sonra 

maqnit sahəsi olmayan yerdə soyutduqda cisim makroskopik 

maqnit momentinə malik olmalıdır. Əslində isə bu belə olmur. 

Bu ferromaqnit cisimlərin domen quruluşuna malik olması ilə 

izah olunur. Baxaq görək bu neçə əmələ gəlir? Bir ferromaqnit 

cisim  göturək,  fərz  edək  ki,  cismin  daxilində  bütün atom-

ların maqnit momentləri bir-birinə paralel düzülüb və nəticədə 

maqnit momenti (şəkil 6,a) kimi yönəlib. Enerji nöqteyi 

nəzərindən belə düzülüş əlverişli deyil, çünki maqnit statik en-

erji çox böyükdür.  

                                   U=N(J

s

2

) / 2 



Buda J

s

 maqnitlənmənin  doyma  halıdır, N isə maqnitsizləş-



dirmə əmsalıdır. Bu enerji o vaxt sıfır olur ki, N=0 olsun, belz 

ki, maqnit seli cismin daxilində qapanmış olsun (şəkil 6,b). 

Beləliklə, biz cismin daxilində domenlərin sayını artırmış olsaq, 

maqnitstatik enerjini azaltmış olarıq, ancaq bunun muqabilində 

maqnit anizatropiyası yaranır. Bundan başqa ferromaqnetiklər 

və antiferromaqnetiklər də domen 

quruluşuna 

malikdirlər. Süxurlarda aparılan maqnit 

tədqiqatlarını 



Yüklə 1,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə