21
üst-üstə düşmür (şəkil 4). T vektorunun şaquli
Şəkil 3.Yerin müxtəlif Şəkil 4.Yerin maqnit
nöqtələrində T vektorunun sahəsinin elementlər
istiqaməti
müstəviyə proyeksiyasına şaquli hissəsi (komponenti) deyilir
və böyük Z hərfi ilə işarə edilir, üfüqi müstəvi üzərinə proyek-
siyasına isə üfüqi hissəsi (komponenti) deyilir və böyük H hərfi
ilə işarə edilir. N vektoru maqnit meridianı müstəvisində
Yerləşir. H vektorunu x və y oxu üzrə iki komponentə ayırırlar.
Ayrılan komponentlərə şimal və şərq komponentləri deyilir,
böyük X və Y hərfləri ilə işarə edilir.
Coğrafi şimal qütbü (x) ilə maqnit şimal qütbü H arasındakı
bucağa maqnit meyilliyi deyilir və böyük D hərfi ilə işarə ol-
unur və aşağıdakı düstürla təyin edilir.
X =HCosD
T vektoru ilə H vektoru arasındakı bucağa əyimlik bucağı
deyilir və J hərfi ilə işarə olunur.
H = T CosJ
Parametrlər arasında olan asılılıqlar aşağıdakı kimidir.
Y=HSinD; Z=TSinJ
tgD=
Х
Υ
; SinJ=
T
Z
;
22
T
2
=H
2
+Z
2
=X
2
+Y
2
+Z
2
;
H
2
=X
2
+ Y
2
;
Bu kəmiyyətlərə Yerin maqnit sahəsinin elementləri dey-
ilir. Bu üç kəmiyyəti təyin etməklə Yerin tam vektorunu və
əksinə, tam vektoru təyin etməklə bu üç komponenti təyin
etmək olar.
Yerin maqnit sahəsinin qiymətinin şimal-cənub xətti
boyunca 1 km məsafədə dəyişməsinə normal maqnit qradiyenti
deyilir. Şimal qütbdən ekvatora qədər olan məsafə 10.000 km-
dir. T vektorunun normal qradiyenti T=(6•10
4
)-(3•10)
4
10000=3nTl. Z vektoru qütbdə T vektoruna bərabərdir, T = 6
10
4
nTl ekvatorda isə Z = 0 olur, ona görə də normal maqnit
qradiyentinin qiyməti Z 5nTl təşkil edir. H vektoru qütbdə sı-
fır, ekvatorda isə tam vektorun qiymətinə bərabərdir.
H=T=(3•10
4
)-(4•10
4
)
Beləliklə, H komponentinin dəyişməsi 3-4 nTl təşkil edir.
Süxurlarda paleomaqnit məlumatların daşıyıcısı axırıncı iki
dəstənin cisimləridir, ferromaqnitlər və zəif ferromaqnitlər.
1.10. Cisimlərin əsas maqnit xassaləri
Məlumdur ki, bütün cisimlər özlərinin maqnit xassələrinə görə
üc dəstəyə bölünürlər: diamaqnetiklər, paramaqnetiklər və
ferromaqnetiklər.
Diamaqnit cisimlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun
maqnit sahəsindən itələnməsidir. Məlumdur ki, diamaqnit
cisimlərin atomları sabit maqnit momentinə malik deyillər, belə
ki, atomun daxilində maqnit momentləri kəmiyyətcə bərabərdir
və biri digərinin əksinə yönəlir, nəticədə atomun yekun maqnit
momenti sıfıra bərabər olur. Belə atomu maqnit sahəsinə
kətirdikdə induksiya qanununa görə atomun daxilində zəif in-
duksiya cərəyanı yaranır. Bunun istiqaməti Lens qanununa
görə maqnit sahəsinin artmasına çətinlik törədir, yəni yaranan
cahə xarici sahənin əksinə yönəlir, buradan da maqnit
sahəsindən itələnmə effekti meydana çıxır.
Paramaqnit cisimlərin atomları maqnit
momentinə malikdirlər. Xarici maqnit sahəsi olmadıqda bu
23
cisimlərdə yekun maqnit momenti sıfra bərabərdir, bu oradan
irəli gəlir ki, atomlar cisimin daxilində nizamsız paylanmışlar.
Əkər paramaqnit cisimi xarici maqnit sahəsinə kətirmiş olsaq
cisimin daxiləndəki atomlar xarici maqnit sahəsinin istiqa-
mətində yönəlmiş olur və nəhayət cisim xarici maqnit sahəsinə
paralel maqnit momenti əldə edir. Diamaqnit effekti belə
cisimlərin tərkibinda də olur, çünki guclü paramaqnit effektin
muqabilində onu müəyyən etmək çox çətindir.
Uçüncü dəstə ferromaqnitlərdir, bu cisimərin daxilində ato-
mun maqnit momenti nizamsız yox, müəyyən nizamlı qaydada
düzülürlər. Belə nizamlı düzülüş kvant mexanikasının
qanunlarına əsaslanır. Belə düzülüş yalnız mubadilə enerjisinin
hesabına mümkündür. Bu effektin nəzəriyyəsini
ferromaqnetizmə həsir olunmuş işlərdə tapmaq olar,
domenlərin düzülüş qaydasından asılı olaraq ferromaqnitlər
dörd sinifə bölünürlər: 1.Cisimin daxilində atom ların maqnit
momentləri bir-birinə paralel istiqamətdə düzülmüşlər. Bu
düzülüş Küri temperaturundan aşağıda mövcud ola bilər. Bu
cisimlərə ferromaqnit cisimlər deyilir (şəkil 5,a). 2. By sinif
cisimlər üçün ən əlverişli düzülüş atomların maqnit
momentlərinin bir-birinin əksinə düzülməsidir. Bu cisimlər
makroskopik maqnit momentinə malik deyillər (şəkil 5,b). Nell
nöqtəsindən temperaturunda nizamlı düzülüş pozulur. Bu
cisimlərə antiferromaqnitlər deyilir, elə buna üçüncü dəstə
cisimlər də demək olar (şəkil 5,c)
,omaqnit cisimlərdə maqnit momentlərinin biri dikərinin
əksinə yönəlməsinə baxmayaraq muxtəlif tip atomlar muxtəlif
qiymətli maqnit momentlərinə malik olurlar. Bu cisimlər
nəticədə maqnit momentinə malik olmurlar.
Nəhayət, dördüncü sinif cisimlərdə atomların maqnit
momentlərinin biri-birinin əksinə düzülüşü 180°-ə yaxındır
(şəkil 5,q). Belə düzülüşün nəticəsində cisim kiçik maqnit
momentinə malik olur. Bu maqnit momentinin istiqaməti anti-
ferromaqnitin düzülüşünə perpendikulyar istiqamətdə yönəlir.
Belə cisimlərə
zəif ferromaqnitlər deyilir.
Süxurlarda paleomaqnit
məlumatların daşıyıcısı
24
axırıncı iki dəstənin cisimləridir, ferromaqnitlər və zəif
ferromaqnitlər.
Şəkil 5. Ferromaqnit cisimlərin təsnifatı.
a - ferromaqnitlər; b - antiferromaqitlər; v - ferrimaqnitlər;
q - zəif ferromaqnitlər.
Qeyd olunanlardan məlum olur ki, ferromaqnit cisimlər
öz-özünə (spontan) maqnitlənmədir: əkər
ferromaqnit cismi
Küri temperaturasından yuxarı temperatura qədər qızdırıb sonra
maqnit sahəsi olmayan yerdə soyutduqda cisim makroskopik
maqnit momentinə malik olmalıdır. Əslində isə bu belə olmur.
Bu ferromaqnit cisimlərin domen quruluşuna malik olması ilə
izah olunur. Baxaq görək bu neçə əmələ gəlir? Bir ferromaqnit
cisim göturək, fərz edək ki, cismin daxilində bütün atom-
ların maqnit momentləri bir-birinə paralel düzülüb və nəticədə
maqnit momenti (şəkil 6,a) kimi yönəlib. Enerji nöqteyi
nəzərindən belə düzülüş əlverişli deyil, çünki maqnit statik en-
erji çox böyükdür.
U=N(J
s
2
) / 2
Buda J
s
maqnitlənmənin doyma halıdır, N isə maqnitsizləş-
dirmə əmsalıdır. Bu enerji o vaxt sıfır olur ki, N=0 olsun, belz
ki, maqnit seli cismin daxilində qapanmış olsun (şəkil 6,b).
Beləliklə, biz cismin daxilində domenlərin sayını artırmış olsaq,
maqnitstatik enerjini azaltmış olarıq, ancaq bunun muqabilində
maqnit anizatropiyası yaranır. Bundan başqa ferromaqnetiklər
və antiferromaqnetiklər də domen
quruluşuna
malikdirlər. Süxurlarda aparılan maqnit
tədqiqatlarını