A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik

31 

parçalanmanın son axırıncı üzvü olan hematit əmələ  gəlir. 

Aşağı temperaturlu oksidləşmə zamanı  dənəvari maqnetit 

aqreqatı ayrılır. Yüksək temperaturlu oksidləşmə zamanı 

titanomaqnetit parçalandıqda mahhemit mərhələsində 

dayanmadan maqnetit ilmenit aqreqatına çevrilir. Buna görədə 

belə süxurlar titanomaqnetitin dəyişməsinə baxmayaraq 

paleomaqnit tədqiqatları aparmaq üçün ən yaxşı hədəfə çevrilir. 

Oksigenin parsial təzyiqi artdıqca yüksək temperaturlu 

oksidləşmə maqnetitin, yaxud da hematitin əmələ  gəlməsinə 

gətirib çıxarır. 

Regional hidrotermal metamorfizm prosesi zamanı maq-

nit mineralları dəmirə, yaxud da silikata keçir və maqnitliyinin 

kəskin dəyişməsinə səbəb olur. 

Maqnit xassələri. 

Kimyəvi tədqiqatlarla aşkar olunub ki, 

maqnit mineralları  əsasən Fe

+2

, Fe

+3

,Ti

+4

, O

-2

 ionlarından və 

Mg

+2

, Mn

+2

, Al

+3

, Cr

+3

, V

+3

,  qarışıqlarından ibarətdir.  

Əsas maqnit mineralları qurupunun tərkibinə üçbucaqlı diaq-

ramda baxmaq daha yaxşı olardı  (şəkil  10).  Buraya            

 

32

 

Şəkil 10.

 FeO-TiO

2

-Fe

2

O

3

 üçlük diaqramı. Bütöv xətlə  bərk 

məhlulun seriyaları, qırıq xətlərlə oksidləşmənin istiqaməti 

göstərilmişdir . 

 

praktiki olaraq əsas minerallar düşür (qarışıqsız) ki, bu da  

süxurların maqnit xassələrinin öyrənilməsində böyük əhəmiy-

yət kəsb edir. Buraya sulfidlər və  dəmir hidrooksidləri daxil 

deyil. Sintez yolu ilə alınan nümunələrdə bu üçbucaq sistemdə 

üç böyük məhlul seriyası müəyyən olunub. 1.Fe

+2

 , Fe

+3

  O

4

 – 

Fe

+2

 Ti

+4 

O

3

 titanomaqnetit, şpinel struktur seriya; 2. Fe

2

+3

O – 

Fe

+2

 Ti

+4 

O

3

 

 

hematit romboedrik struktur seriya. 3. Fe

2

+3

 Ti

+4

 

O

5

- Fe

+2

 Ti

+4 

 O

5

 psevdobrukit ortoromboedirik struktur. 

Bu sistemlərin maqnit və kimyəvi xassələrinin öyrənil 

 

məsi ilə  əvvəllər bir sıra tədqiqatçılar məşqul olublar. Məlum 

olub ki, üç seriyadan başqa bu üçbucaq diaqrama düşən 

məhdud seriyalı digər bərk məhlullar mövcuddur ki, oksid-

ləşmə  və  bərpa xətti boyunca Yerləşirlər. Fe

3

O

4

-Fe

2

TiO

4 

və 

Fe

2

O

3 

- FeTiO

3

.

 

 Bu titanomaqnetitlər (struktur defektə malik 

olan titanomaqnetitlər) aşağı temperaturlarda titanomaqnetitin 

oksidləşməsindən əmələ gəlir. Psevdo brukit seriya isə yüksək 

temperaturda ilmenit-hematit seriyanın oksidləşməsi zamanı 

əmələ  gəlir. Psevdobrukitin süxurun tərkibində olması 

süxurların yüksək temperatur şəraitində  əmələ  gəldiyini 

göstərir. Bundan sonra biz yalnız titanomaqnetit və hematit-

ilmenit seriyasına geniş baxacayıq. Psevdoburukit-190

° 

C-də 

paramaqnit olduğu üçün bundan istifadə olunur. 

Titanomaqnetit seriyası

. Maqnetit Fe

3

O

4

-seriyanın axırıncı 

üzvüdür, tipik ferromaqnetitdir, ən çox yayılan mineraldır, 

bütün maqmatik və metamorfik çökmə süxurlarının tərkibində 

mövcuddur. Mineralın ölçüsündən və struktur quruluşundan 

asılı olaraq maqnetitin maqnit xassələri o cümlədən maqnetitin 

doyma halına kimi maqnitlənməsindən H

s

 sahə  və qalıq 

maqnitlənməni dağıdan H

s

′

 sahə- si dəyişə bilər. Maqnetit 

monokristalı üçün H

s

=1000E  (796

⋅10

2

A/m), H

c

′

=150-190 

---

33 

E (11542-16024 A/m) olur. Tərkibində maqnetit mineralı olan 

bazaltlarda H

s

′

≥1000 E (796⋅10

2

 A/m) H

c

=250 E(19900 A/m) 

olduğunu misal göstərmək olar. Maqnit mineralları süxurların 

tərkibində maqnit üsulu ilə Küri temperaturuna görə asanlıqla 

təyin  

etmək mümkündür. T

s

=585

°

C (şəkil 11). Mahhemit  

γFe

2

O

3

 bu maqnetitin aşağı temperaturda oksidləşmə məh 

suludur, mahhemit kristalik quruluşa malikdir, lakin  

 

dəmirin 1/9 vəziyyəti Fe

+2

-Fe

+3

-ə  qədər oksidləşdiyinə görə 

boşdur. Mineraloji tərkibinə görə mahhemit maqnetitdən çox 

çətinliklə fərqləndirilir.  

 

 

Şəkil 11

. Maqnetit monokristalının doyma qalıq maqnit-

lənməsinin qızma zamanı dəyişməsi. 

 

 Mahhemitin qəfəs sabiti maqnetitinkindən kiçikdir.  

Mahhemit maqmatik və çökmə süxurların aşınma 

qabığında mövcud olur. Mahhemit qızmaya davamlı olma-

dığına görə oksidləşərək hematitə keçdiyindən onun 

təyin olunması üçün maqnit üsulunun tətbiq olunması 

34

çox  əlverişlidir. Mahhemitin əsas hissəsinin hematitə keçməsi 

250 - 450

°

C hüdudunda baş verir. Bu faza keçidi J

rs

-in doyma 

maqnitlənməsinin azalması və H-ın artması ilə müşayiət  

olunur (şəkil 12).  

 

 

 

Şəkil 12

. Müəyyən temperatur qədər qızmadan sonra 

mahhemitin doyma J

rs 

və Jrs

o

 havada qızma ; 2. H

c

′

 havada 

qızma; 3. J

rs 

/Jrs

o

; 4. H

c

′

 havasız şəraitdə 3

⋅10

-2

 mm civə sütunu 

 

Ulvoşpinel Fe

2

TiO

4

 (titanomaqnetit seriyanın ikinci axırıncı 

üzvü) Otaq temperaturunda paramaqnitdir -120

°

C paramaqnit-

dir. Süxurda titanomaqnetitin parçalanmasından sonra nazik 

cücərmiş təbəqə kimi rast gəlinir. 

      

Titanomaqnetit maqnetit və ulvoşpinel seriyanın bərk  

məhlulunun aralıq üzvüdür. İlk dəfə titanomaqnetiti S.Akimota, 

T.katsuroy və M.İosidoy sintez yolu ilə almışlar. Ulvoşpinelin 

faizlə miqdarı artdıqca qəfəsin sabiti 0,839-dan 0,853-ə  qədər 

artır. Küri temperaturu 578

°

C-dən -120

°

 C-yə  qədər azalır. 

Süxur maqnetizmində titanomaqnetitin 

Küri 

temperaturunun otaq tempera- turundan  yuxarı olanı 

---