A. A. Baki- 009 Redaktor : Əməkdar elm xadimi professor M.İ.İsayeva Ali məktəb tələbələri üçün dərslik
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
39 olaraq əsrlik variasiya aşkar olunmuşdur. Bu, Yer maqnetiz- minin orta illik qiymətinin zamandan asılı olaraq dəyişməsidir. Maqnit sahəsinin bu və ya digər elementlərinin orta illik qiymətinin il ərzində dəyişməsinə əsrlik gediş deyilir. Йер магнетизминин орта иллик гиймятинин дяйишмясини йалныз абсерваторийалардан алмаг мцмкцндцр, бу гиймят- ляр чох мящдуд олдуьундан Йер сятщинин башга нюгтяля- риндя əsrlik эедишин гиймятини тяйин етмяк цчцн бу нюг- тялярдя мцяййян вахт ярзиндя елементлярин орта суткалыг гиймятиндян истифадя едилир, бу юлчмяляр цч-беш илдян бир апарылмалыдыр. Бу щалда əsrlik эедиш бу нюгтялярдя мцшащидялярдян алынан гиймятляр фяргинин юлчмяляр арасындакы кечян замана бюлмякля тяйин едилир, бу илля ифадя олунур. Ахыр вахтлар əsrlik вариасийанын палео- магнит цсулла тяйин олунмасына хцсуси ящямиййят вери- лир. Йер магнетизминин елементляринин мцяййян мцддяt- дян сонра тякрар тяйини цчцн сечилмиш мянтягяляря əsrlik эедиш мянтягяляри дейилир. сирлик дяйишмянин характе- ризя едилмяси цчцн мейиллик буъаьынын вя əsrlik эеди- шин Йер кцрясинин бир нечя мянтягясиндя бу елементин ашкар едилдийи эцндян бяри апарылан мцшащидяляр ня- тиъясиндя алынан орта иллик гиймяти ъядвялдя верил- мишдир. 37-ъи шякилдя 1912-1942-ъи илляр цчцн изопор хяритяси эюстярилмишдир. Хяритядян эюрцнцр ки, əsrlik эедишин Йер сятщиндя пайланмасында мцяййян гануна- уйьунлуг мювъуддур. Яэяр хяритяйя нязяр салсаг, эюрярик ки, Йер сятщинин бязи нюгтяляриндя шагули компонентин гиймяти артыр, диэяр зоналарда ися бу азалыр, еля бил ки, бир зонада мцсбят, диэяриндя ися мянфи магнит кцтляси топланыр. Апарылан тядгигатлар эюстярир ки, ахырынъы йцзилликдя Йерин магнит сащяси азалмаьа башлайыб 1829-ъу илдя магнит моменти 1,047 М нисби ващиди 1970- ъи илдя ися 0,990 М нисби ващиди гядяр олуб. Еля бил ки, магнит оху Йерин фырланма оху ятрафында пресесийа едир, иллик буъаг сцряти 0,05 ° -дир
(ъядвял 2). Ъядвялдян эюрцнцр ки, 100 ил ярзиндя Йерин магнит мо- 40 ментинин азалмасы 5% тяшкил едир, магнит гцтбц 5 ° ен
даиряси бойунъа гярбя доьру yерини дяйишир, магнит охунун яйимлийи фырланма охунцн яйимлийиня нисбятян
дяйишмямиш- дир, 0,1 0 дяряъя дяйишмяни ися ölçmənin dəqiqliyinin hesa- bına olduğunu qeyd etmək olar. Çoxsaylı tədqiqatçılar Yer qabığında süxurların maqnitliyinin dəyişməsinin səbəbini dəqiq təhlil edərək göstərmişlər ki, on və ondan az müddət ərzində bu dəyişmə yalnız elastiki gərginlik hesabına ola bilər. Maqnitlənmənin birtərəfli sıxılma zamanı dəyişməsinin mex- anizmi birtərəfli sıxılma zamanı ferromaqnit dənələrin maqnit xassələrində anizatropiyanın əmələ gəlməsinə əsaslanır. Əgər Yer qabığında elastiki gərginlik100 kQ/sm 2 -ə çatırsa, onda anomal maqnit sahəsinin orta qiyməti 200-300 γ olur, belə olan halda bu sahənin dəyişməsi orta hesabla bir neçə qamm tərtibində ola bilər.
Beləliklə, maqnitometriyanın aldığı nəticələr Yer qabığında elastiki gərginliyin dinamikasını proqnozlaşdırmaq üçün istifadə oluna bilər. Bu üsulun ən cəlbedici tətbiq sahəsi yəqin ki, Yer qabığında elastiki gərginliyin tez dəyişməsi ilə bağlı olan zəlzələlərin baş verdiyi vaxtı və digər hadisələri pro- qnozlaşdırmaqdan ibarətdir.
gedişi 41 London Paris
0
δD/il ' D 0 δD ' /il D 0 δD ' /il 1540 7,2 - 8,2 - - - 1560 9,6 7,2 9,3 3,3 10,47
- 1580 10,93 4,0 9,6 0,9 10,61
0,4 1600 10,43 -1,5 8,8 -2,4 11,41 2,4 1620 7,26 -9,5 6,9 -5,7 9,88 -4,6 1640 3,27 -12,0 4,42 -7,4 7,29 -7,8 1660 -0,59 -11,6 0,86 -10,7 3,86 -10,3 1680 -3,89 -9,9 -3,47 -13,0 -0,01 -11,6 1700 -7,03 -9,4 -7,99 -13,6 -4,01 -12,0 1720 -10,97 -11,8 -12,27 -12,8 -7,77 -11,3 1740 -15,30 -13,0 -15,83 -10,7 -11,02 -9,8 1760 -19,57 -12,8 -18,76 -8,8 -13,63 -7,8 1780 -22,65 -9,2 -20,87 -6,3 -15,51 -5,6 1800 -24,07 -4,3 -22,12 -3,8 -16,64 -3,4 1820 -24,09 -0,06 -2240 -0,8 -17,06 -1,3 1840 -23,22 2,6 -21,34 3,2 -16,77 0,9 1860 -21,55 5.0 -19,54 5,4 -15,84 2,8 1880 -18,73 8,5 -16,76 8.3 -14,17 5,0 1900 -16,6 6,7
6,5 - - 1942 -10,0 9,3 -8,00 9,4 3,00 10,8 42
Axır vaxtlar bu istiqamətdə aparılan işlər böyük sürətlə inkişaf etdirilir, bu, xüsusilə o ölkələrdə aparılır ki, orada zəlzə- lələr dağıdıcı xarakterə malikdir. Əgər maqnit üsulu katostrofik hadisələrin proqnozlaşdırılmasından yayı- nırsa, bu üsul elastik gərginliyin dinamikasının diaqnos- tikasında istifadə oluna bilər, bu da öz növbəsində geotektonikaya, vulkanologiyaya və digər geofiziki fənlərə köməklik edə bilər.
1.14. Yerin maqnit sahəsinin analitik təsviri
Yerin maqnit sahəsinin elementlərinin Yer səthində koordinat nöqtəsindən analitik asılılığını tapmaq üçün təklif olunmuşdur ki, Yerin maqnit sahəsi bircinsli maqnitlənmiş şarın maqnit sahəsi kimidir və maqnit oxu Yerin mərkəzindən keçir. Bu halda T=
ϕ π µ 3 3 0 3 1 4 +
H= v Cos R М ϕ π µ 3 0 4 ; Z=
m Sin R M ϕ π µ 3 0 2 ;
m tg H Z tgI ϕ 2 =
Burada R Yerin radiusu; M- Yer kürəsinin maqnit momentidir (8,8
⋅10 2 A ⋅m 2 ); ϕ m - hesablama nöqtəsində məntəqənin yerləşdiyi geomaqnit en dairədir. İşin uzaq keçmişdə Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|