A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3.5. «Zafarnomayi Temuriy»
“ Z a f a r n o m a y i T e m u r i y ” , “ F a t h n o m a y i s o h i b q i r o n i y ” , “ T a rix i 
jaho n k u sh o y i T e m u r i y ” yoki “ Z a f a r n o m a ” n o m i bilan m a s h h u r b o 'lg an
asarning muallifi o 'z davrining yirik tarixchisi S h a ra fu d d in Ali Yazdiydir. 
U, asli E r o n n in g Yazd viloyatidagi Taft q is h lo g 'id an b o'lib, turli fan 
s o h a la r in i e g a lla g a n edi. S h u n i n g u c h u n h a m A lis h e r N a v o iy u n i 
“ S harafudin davlat va d i n ” , y a ’ni din va davlat sharafi deb t a ’riflagan.
S h arafu d d in Ali Yazdiy Fors viloyatining hokim i T e m u riy Ib rohim
Sulton (1415—1435) saroyida xizm at qilgan. U ilm -fan homiysi b o 'lm is h
m a z k u r s h a h z o d a n ig in a em as, balki S h o h r u h n i n g h a m z o ' r h u r m a t -
e ’tiborini q o z o n g a n edi.
198

---

S h a ra fu d d in Ali Yazdiy 1442-yili S h o h r u h n i n g nabirasi va S ultoniya, 
Qnzvin, Ray h a m d a Q u m hokim i S u lto n M u h a m m a d (1442—1446)ning 
tnklifi b ila n Q u m g a keldi va s h a h z o d a n i n g x iz m a tig a kirdi. S u lto n
M u h a m m a d 1446-yili S h o h r u h n in g o g ‘ir kasalligidan foydalanib, isyon 
k o 'ta rd i, H a m a d o n h a m d a Isfah o n n i bosib oldi, S h e ro z n i q am al qildi. 
S h o h r u h unga qarshi q o ‘shin tortti. S u lto n M u h a m m a d S h o h r u h bilan 
o c h iq ja n g q ilishdan q o ‘rqib to q q a q o c h d i 1. S h o h r u h Sulton M u h a m m a d
b ila n y a q i n b o 'l g a n k i s h ila r n i, s h u n i n g d e k , m a h a l l i y s a y y id la r d a n
b irm u n c h a s in i isyonda ishtirok etish d a ayblab hibsga oldi va ko 'p larin i 
o 'lim g a m a h k u m qildi. O 's h a n d a hibsga o lin g a n la r orasida S h a ra fu d d in
Ali Yazdiy h a m b o r edi. F aq at M irz o A b d u lla tifn in g (U lu g 'b e k n in g
t o 'n g 'i c h o 'g 'li) aralashuvi bilan S h a ra fu d d in Ali Yazdiy ja z o d a n qutulib 
q oldi. S h a h z o d a uni S a m a r q a n d g a , otasi h u z u rig a j o 'n a t i b y u b o rd i. 
S h a ra fu d d in Ali Yazdiy S a m a r q a n d d a bir yil c h a m a s i istiqom at qildi va 
flkrimizcha, U lug'bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bo'lishi kerak. 
S h o h r u h v a fo tid a n (1447) keyin 1449-yilda S h a ra fu d d in Ali Y azdiy 
Xurosonga qaytdi va Sulton M u h a m m a d n i n g ruxsati bilan y ana o 'z vatani 
T a f t g a q a y t i b b o r d i va u m r i n i n g ox irg i q i s m i n i u z l a t d a k e c h i r d i . 
S h a ra fu d d in Ali Yazdiy 1454-yili vafot etdi.
“ Z a f a m o m a ” asosan N iz o m u d d i n S h o m iy n in g s h u n d a y nom li asari 
asosida z o 'r badiiy m a h o ra t bilan yozilgan. Lekin, Sharafuddin Ali Yazdiy 
N i z o m u d d i n S h o m iy asarida bay o n etilgan v o q ealarn in g b a ’zilariga yangi 
tarixiy m a n b a la r asosida a n iq lik lar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar 
bilan boyitdi. A m ir T e m u r n in g shaxsiyati va u n in g faoliyatidagi q a r a m a -
qarshiliklar, y a ’ni bir t o m o n d a n q a ttiq q o 'l ekanligi, ikkinchi t o m o n d a n
esa M o v a ro u n n ah rd ag i tarqoqlikka b a r h a m berib, m arkazlashgan davlatga 
asos solganligi b i r m u n c h a to 'g 'r i va h a q q o n iy yoritilgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy asarining z o 'r qimmati shundaki, unda Mo'g'ul 
imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin O'rda, Elxoniylar davlati, Chig'atoy 
ulusi, shuningdek M ovarounnahrning C hingizxon z am o n id an to T e m u r
davlatining paydo bo'lishigacha bo'lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib 
berilgan. Asarning bu qismi "Tarixi jahongir” , yoki “ Muqaddimayi Za fa m o m a ” 
nomi bilan ataladi va 1419-yili yozib tamonilangan.
“ Z a f a m o m a ” asarining asosiy q ism i, m uallifning dastlabki rejalariga 
k o 'ra, uch qism — m a q o la d a n ib orat b o 'l m o g 'i , birinchi q ism d a A m ir 
T e m u r tarixi, ikkinchi qismda S h o h ru h M irzo va nihoyat, uchinchi qismda
1 O r a d a n b i r yil c h a m a s i vaqt o ' t g a c h , 144 7-yili S u l t o n M u h a m m a d y a n a F o rs n i eg a lla d i. 
S h o h r u h v a f o t i d a n s o ' n g (1447 -y il 12 m a r t ) X u r o s o n n i q o ' l g a kiritdi, leki n 1451-yili inisi 
A b u l q o s i m B o b u r d a n ycn gildi va u n i n g a m r i b i l a n qa tl ctildi.
199

---

ushbu asar yozishning tashabbuskori Ib ro h im Su lto n n in g davrida o ‘tgan 
voqealar bayon etilishi m o'ljallangan edi. Lekin, biz hozir asarning birinchi 
q i s m i g a g i n a e g a m i z , xo lo s. U n i n g ik k i n c h i va u c h i n c h i q i s m l a r i
saq lan m ag an . E h tim o l, ikkinchi va u c h in c h i qismlari y o zilm ay qolgan 
b o ‘lsa kerak. “ Z a f a r n o m a ” a s a rin in g asosiy qism i 1425-yilda yo zib
ta m o m la n g a n .
A sarning q o 'ly o z m a nusxalari k o ‘p, xorijiy m a m la k a t k u tu b x o n alari, 
xususan T o s h k e n td a O 'z R FA S h arq sh u n o slik institutida u n in g yigirm a 
t o 'r t nusxasi bo 'lib , ularning ikkitasiga ( И н в . № 3440 va № 4472) XV 
va XVII asrlarda rasm lar ishlangan. “ Z a f a r n o m a ” asari m a tn i H i n d is to n
( 1 8 8 5 —1888), E ron (1957) va 1972-yili A .O '. O 'r i n b o y e v t o m o n i d a n
T o s h k e n td a c h o p qilingan. A sar ikki m a r ta o 'z b e k tiliga, ingliz, fransuz 
va turk tillariga tarjim a qilingan. U n d a n ayrim p a rc h a la r ingliz h a m d a
rus tillarida bosilgan:
“ Z a f a r n o m a ” asarin in g m u q a d d im a s i t e r m a tarjim asi va 10 yilgi 
M o v a r o u n n a h r voqealari bayoni O .B o 'riy e v to m o n i d a n tarjim a qilinib,
1996-yili n a s h r q ilindi. K ito b n in g O 'z b e k i s t o n va M a r k a z iy O siy o
m a m la k a tla ri tarixini o'rganishdagi ilmiy a h am iy a ti j u d a katta. K e y in ch a 
yaratilgan tarixiy asarlarga bu kito b n in g t a ’siri yaqqol seziladi.