8
ZƏKĠ VƏLĠDĠ TOĞANIN HƏYATI VƏ ELMĠ YARADICILIĞI
1
Zəki Vəlidi Toğan 1890-cı ildə dekabrın 10-da BaĢqırdıstanın Ġsterlitamak
mahalının Küzen kəndində anadan olmuĢdur. O, ibtidai və orta təhsilini əvvəlcə
Küzendə, sonra dayısının (Həbib Nəccarın) Utəkdəki mədrəsəsində alır. Ərəb və
fars dillərini kamil öyrənir və mükəmməl təhsil almaq üçün daha sonra Kazana
gəlir. Artıq rus dilini bilən Zəki Vəlidi 1912-ci ildə buradakı Müəllim Ġnstitutunda
təcrübə imtahanı verir və eyni zamanda Kazan Universitetinin tarix və ədəbiyyat
fakültəsində ali təhsil almağa baĢlayır, ancaq ali təhsilini axıra çatdıra bilmir. O,
universitet təhsilini uzun müddətdən sonra, yəni 1931-1935-ci illərdə Vyanada
tamamlayır. Hələ Kazanda olan vaxtlarda məĢhur ĢərqĢünaslar N.AĢmarin və
N.Katanovla yaxından tanıĢ olan Zəki Vəlidi onların təĢəbbüsü ilə elmi axtarıĢlara
baĢlayır və nəticədə “Türk və tatar tarixi”nin ilk cildini 1912-ci ildə Kazanda nəĢr
etdirir. Bu əsərə görə o, Kazan Universiteti Tarix və Arxeologiya Cəmiyyətinə üzv
qəbul edilir. 1913-cü ildə Kazan Universiteti, 1914-cü ildə isə Rusiya EA
tərəfindən Fərqanə və Buxara bölgələrinə göndərilir. Burada dəyərli materiallar
toplayan, elmi jurnallarda maraqlı məqalələr çap etdirən Zəki Vəlidi bir neçə elmi
cəmiyyətə də üzv seçilir. O, 1912-1913-cü illərdən etibarən “Manas” dastanı və
“Ġbn Xəldun”la da məĢğul olur. 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsi
baĢlandıqdan sonra onu orduya səfərbərliyə alırlar, lakin dostlarının köməyi ilə
səfərbərlikdən saxlanılır. Bundan sonra o, çoxdan hazırlaĢdığı “Qeyri-rus
məktəblərində rus dili müəllimi” kursundan imtahan verir və dəvət edildiyi Ufa
Ģəhərinə gedərək Osmaniyyə mədrəsəsində türk dili müəllimliyinə baĢlayır. Zəki
Vəlidi artıq Ufada siyasi fəaliyyətə qoĢulur və nəticədə Dumaya deputat seçilir. O,
1917-ci il noyabrın 29-da qurulan Milli BaĢqırd hökumətinin daxili iĢlər naziri
olur. Ancaq 1918-ci il yanvarın 18-də Orenburq bolĢeviklər tərəfindən iĢğal
edildikdən sonra Zəki Vəlidi həbs olunur. Aprelin əvvəlində qazax və baĢqırdlar
Orenburqu bolĢeviklərin əlindən geri aldıqdan sonra həbsxanadan çıxır. O, 1918-ci
il iyunun 7-də Milli BaĢqırd hökumətini yenidən bərpa edir. Onun hökuməti
1920-
ci ilin iyunun 29-na kimi həm sovetlərlə, həm də ağqvardiyaçılarla müəyyən
tarazlıq saxlaya bilir. Lakin Leninin baĢqırd ordusunu dağıdıb baĢqa qüvvələrlə
birləĢdirmək əmrindən sonra, o, 1920-ci il iyunun 29-da gizlincə Türküstana keçir.
Zəki Vəlidinin Türküstandakı mübarizəsi 1920-1922-ci illər arasında 3 ilə kimi
davam edir. Burada olarkən təhlükəsizlik məqsədilə tez-tez yerini dəyiĢir. Bu
dövrdə Bakıda keçirilən ġərq xalqlarının qurultayında iĢtirak edir. Zəki Vəlidi
Türküstanda qaldığı müddətdə ruslara qarĢı silahlı mübarizə aparmaqla yanaĢı,
səyahəti zamanı gəzdiyi yerlərdə elmi axtarıĢlarından da kənarda qalmır. Onun bu
dövrdə topladığı qiymətli əlyazmalar sonralar Avropada və Türkiyədə yazıb nəĢr
etdirdiyi kitab və məqalələrin əsasını təĢkil edir.
1
Məqalə “ELTURAN” [Milli məsələlər,1996,№ 1-2 (9)] jurnalından götürülmüĢ, müəllifləri Mirzə
Ənsərli və Tofiq Nəcəflinin razılığı ilə kitaba daxil edilmiĢdir.
9
Artıq ruslarla mübarizə aparmağın mümkün olmadığını görən Zəki Vəlidi
silahdaĢları ilə 1923-cü ilin fevralın 21-də Ġrana keçir və Əfqanıstan yolu ilə
Hindistana gedir. Onlar bir müddət burada qaldıqdan sonra 1923-cü il noyabrın 1-
də gəmi ilə Bombeydən Türkiyəyə yola düĢür, lakin vizaları olmadığı üçün bu
ölkəyə buraxılmır və yenidən Ġzmir yolu ilə Avropaya gedirlər. Zəki Vəlidi və
dostu Əbdülqədir Ġnan bir müddət Parisdə, sonra isə Berlində yaĢamalı olurlar.
Zəki Vəlidi Berlinə gəlib çatana kimi keçdiyi yerlərdəki kitabxana və arxivlərə
gedir, yorulmadan araĢdırmalar aparır, türk tarixi, ədəbiyyatı və mədəniyyətinə aid
qiymətli kitabları üzə çıxararaq toplayır. 1925-ci ilin martın əvvəllərində
Türkiyənin o zamankı maarif naziri Doktor Rza Nur Berlində olarkən Zəki Vəlidi
ilə görüĢür və onu Türkiyəyə dəvət edir. Bu dəvəti qəbul edən Zəki Vəlidi və dostu
Ə.Ġnan 1925-ci ilin mayın 20-də Türkiyənin paytaxtı Ankara Ģəhərinə gəlirlər. Zəki
Vəlidinin Türkiyədə yaĢadığı dövrü iki hissəyə bölmək olar: birincisi - 1925-1933;
ikincisi -1939-1970-ci illər (vəfatına kimi). O, 1927-ci ildə Ġstanbula gedir və
Ġstanbul Universitetində müəllimlik etməyə baĢlayır. Dərs keçdiyi zaman oxuduğu
mühazirələrini daĢbasma və litoqrafiya üsulu ilə nəĢr etdirməyə baĢlayır. Onun
həyatında dərin iz buraxmıĢ hadisələrdən biri də 1932-ci ilin iyulunda Ankarada
keçirilən Türk Tarixi Tədqiq Cəmiyyətinin birinci konqresi olmuĢdur. BaxıĢlarına
görə onu burada möhkəm tənqid etsələr də, Zəki Vəlidi yenə öz fikirlərinin üstündə
dayanır. Onu burada ali təhsili olmadığına və cahilliyinə görə də günahlandırırlar.
Bütün bu haqsızlıqlara dözməyən Zəki Vəlidi 1932-ci il iyulun 8-də Ġstanbul
Universitetində tutduğu vəzifədən istefaya çıxdığını bildirir və ləngimədən ali
təhsilini tamamlamaq və doktorluq üzrə mövzu müdafiə etmək üçün Vyanaya
gedir.
O, Vyana Universitetində həm universitet təhsilini tamamlayır, həm də
1935-ci il iyunun 7-də “Ġbn Fadlanın Səyahətnaməsi” mövzusunda doktorluq iĢi
müdafiə edir. Onun doktorluq iĢi o dövrdə öz dəst-xətləri ilə seçilən ĢərqĢünaslar
tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Doktor Zəki Vəlidi əvvəl Bonn, sonra isə
Gettingen universitetlərində “Orta Asiya tarixi və islamiyyət” sahəsində müəllimlik
edir. Artıq bu zaman onun “Ġbn Fadlanın Səyahətnaməsi” əsəri alman dilində
Leypsiqdə çapdan çıxır, “Ə1-Biruni” əsəri isə ingilislər tərəfindən nəĢrə hazırlanır.
O, eyni zamanda türk və alman dillərində nəĢr olunan məĢhur elmi jurnallarda bir
sıra məqalələr də çap etdirir. 1939-cu il sentyabrın 1-dən Türkiyəyə qayıdan Zəki
Vəlidi Ġstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində türk tarixi üzrə professor
təyin edilir. Bu illərdə onun ƏliĢir Nəvai haqqında əsəri, “Tarix metodologiyası”,
“Ümumtürk tarixinə giriĢ” kitabları da nəĢr olunur. Əvvəllər Misirdə ərəb əlifbası
ilə türk dilində çap olunmuĢ “Bugünkü Türküstan və yaxın keçmiĢi” əsəri 1940-cı
ildə latın əlifbası ilə türk dilində yenidən çap olunur. Ġkinci Dünya müharibəsi
zamanı Türkiyə ilə SSRĠ arasında vəziyyət gərginləĢərkən Z.Vəlidi 1944-cü il
mayın 15-də “turançılıq təbliğatı ilə Türkiyədə SSRĠ əleyhinə hərəkatda olması”
ittihamı ilə həbs edilərək 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunur. Ancaq bir