A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
müddətdən sonra, yəni 1945-ci ilin oktyabrında azad edilir. 1934-cü ildəki tarix qurumu hadisəsi və 1944-cü ildəki irqçilik-turançılıq hadisələri böyük elm xadimi Zəki Vəlidinin elmi fəaliyyətinə çox böyük ziyan vurur. O, 1948-ci ildə yenidən Ġstanbul Universitetinə dönür və məhsuldar elmi fəaliyyətə baĢlayır. Zəki Vəlidi Toğan yeni dövrdə “Tarixdə üsul” əsərini nəĢrə hazırlayır və 1950-ci ildə çap etdirir. 1953-cü ildə öz təĢəbbüsü ilə yaradılan Ġslam Tədqiqi Ġnstitutuna müdir təyin edilir. Z.V.Toğanın adını dünyada məĢhurlaĢdıran hadisələrdən biri də 1951- ci ildə keçirilən ġərqĢünasların 22-ci Konqresi olmuĢdur. Bu konqresdə o, sədrlik etmiĢdir. Sonrakı illərdə Zəki Vəlidi dünyanın bir çox ölkələrində elmi məruzələr oxuyur, araĢdırmalar aparır, “Xatirələr” (Ġstanbul, 1969, 643 s.), “Tarixdə üsul” (Ġstanbul, 1969, 550 s.), “Ümumtürk tarixinə giriĢ” (2-ci nəĢr, Ġstanbul, 1970, 537 s.) və “Türkün müqəddəratı üzərinə” (Ġstanbul, 1970, 240 s.) kimi irihəcmli əsərlərini nəĢr etdirir. Z.V.Toğan 1970-ci il iyulun 26-da Ġstanbulda vəfat etmiĢdir. Onun cənazəsi Qaracaəhməd məzarlığında torpağa tapĢırılmıĢdır. Alimin yaradıcılığında türk xalqlarının tarixi, ictimai-siyasi və mədəni həyatı haqqında yazılmıĢ sanballı kitab, kitabça və məqalələr üstünlük təĢkil edir. O, türk xalqları içində xüsusi çəkisi olan azəri türklərinin də tarixinə, etnoqrafiyasına, ictimai-siyasi və mədəni vəziyyətlərinə dair silsilə elmi məqalələr yazıb müxtəlif illərdə və müxtəlif dillərdə buraxılan elmi-kütləvi jurnallarda və ensiklopediyalarda çap etdirmiĢdir. Z.V.Toğanın tədqiqatlarında Azərbaycan tarixinin qədim və orta əsrlər dövrünün müxtəlif problemləri xüsusi yer tutur. Alim öz araĢdırmalarında tarixi etnoqrafiyaya xüsusi yer verdiyi üçün Azərbaycan tarixini, xüsusən də, etnoqrafiyasını daha geniĢ, ətraflı tədqiqata cəlb etmiĢdir. Onun bu sahəyə xüsusi meyil göstərməsi heç də təsadüfi deyildir. Məlumdur ki, 20-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasının obyektiv Ģəkildə öyrənilməsi sahəsində M.H.Baharlı tərəfindən ilk addımlar atıldı. Bu problemi xarici ĢərqĢünaslıqda ilk dəfə tədqiq edənlərdən biri məhz Z.V.Toğan idi. O, 1927- ci ildə “Azərbaycan etnoqrafiyasına dair” məĢhur tədqiqatını iĢləyib nəĢr etdirmiĢdir. Həmin məqalə 1933-cü ildə “Azərbaycan Yurd bilgisi” dərgisində təkrar nəĢr olunmuĢdur. O, seçdiyi mövzunun aktuallığını dərk etmiĢ və problemin dərindən tədqiqində ilk qaynaqlara söykənmiĢdir. Toğan bu tədqiqatından sonra Azərbaycana Ģimaldan daxil olan türk tayfalarının mənĢəyi məsələsinə və onların Azərbaycan toponimikasında qalan izlərinə xüsusi diqqət yetirmiĢdir. Müəllif həmin dərgidə nəĢr etdirdiyi “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” məqaləsi ilə bu problemin öyrənilməsi sahəsində mühüm addım atdı. Onun “Ümumtürk tarixinə giriĢ” əsərində Azərbaycan tarixinin qədim və orta əsrlər dövrünə geniĢ yer verilmiĢdir. Alim Azərbaycanda məskunlaĢmıĢ qədim türk tayfalarının mənĢəyi, Azərbaycan xalqının formalaĢmasında onların rolu problemini açıqlamağa çalıĢmıĢdır. Toğan bu əsərində Azərbaycan tarixinin müxtəlif məsələlərini [Azərbaycanın miladdan öncə də türklərin vətəni olduğunu, miladdan sonra baĢqa türk tayfalarının Ģimaldan Azərbaycana axınını, Oğuz tayfalarının yürüĢlərini, 11
Monqol iĢğalı zamanı Azərbaycanın ictimai-iqtisadi vəziyyətini, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması və fəaliyyətini] iĢıqlandırmağa cəhd göstərmiĢ və buna müəyyən mənada nail ola bilmiĢdir. Z.V.Toğanın Azərbaycanla bağlı əsərlərindən biri də Türkiyədə nəĢr olunmuĢ “Ġslam ensiklopediyası”nda (c. 2, s. 91-118) çap etdirdiyi “Azərbaycan” məqaləsidir. Azərbaycan tarixinin mükəmməl icmalını özündə əks etdirən bu məqalə aĢağıdakı baĢlıqlarla yazılmıĢdır: 1) Azərbaycanın bugünkü coğrafi və etnoqrafik vəziyyəti; 2) Azərbaycanın adı və tarixi sərhədləri 3) Ərəb istilası dövrü; 4) Azərbaycana gələn ilk türklər; 5) Ərəblər dövründə türklər; 6) Səlcuqlar dövründə türklər; 7) Azərbaycanda qıpçaq ünsürü; 8) Ġlxanilər dövründə Azərbaycanın türkləĢməsi; 9) Azəri türk etnik qrupunun türkləĢməsi; 10) Ġlxanilər dövründə ticarət yolları; 11) Ərəb və türk hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın iqtisadi vəziyyəti; 12) Səlcuqlar və Ġlxanilər dövrünün Azərbaycanın mədəni həyatına təsiri; 13) XVI-XVIII əsrlərdə Azərbaycan; 14) Azərbaycana Osmanlı səfərləri; 15) Nadir Ģahdan sonrakı vəziyyət və rus istilası; 16) Azərbaycanda son dövr fikir və siyasi cərəyanlar. Müəllif məqalənin daxilində mövzuya uyğun olaraq mötərizə içinda mənbənin adını göstərmiĢ və sonda verilmiĢ biblioqrafiyada isə Azərbaycan tarixinə dair müxtəlif dillərdə yazılmıĢ əsərlərin siyahısını vermiĢdir. Tədqiqatçı alim “Ġslam ensiklopediyası”nda “Araz” (c.l, s. 355-357) və “Aran” (c. 2, s. 269-272) məqalələrini də çap etdirmiĢ və bu sözlərin həqiqi anlamlarını açmağa çalıĢmıĢdır. Z.V.Toğanın 1969-cu ildə Ġstanbulda çapdan çıxmıĢ irihəcmli “Xatirələr” kitabında Bakıda keçirilmiĢ ġərq xalqlarının 1 qurultayında, 20-ci illərdə Türküstanda baĢ vermiĢ milli mücadilə dövründə Ġran yolu ilə Avropaya gedərkən MəĢhəd Ģəhərində, sonralar Avropada və Türkiyədə yaĢadığı zaman ünsiyyət bağladığı azərbaycanlılar haqqında maraqlı məlumat verilir. Z.V.Toğanın ayrı-ayrı məsələlərlə bağlı gəldiyi nəticələr diqqətəlayiqdir. Onun Azərbaycan tarixinin müxtəlif problemlərinə dair tədqiqatları öz araĢdırıcılarını gözləyir.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|