A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

16 

 

gün  Samur  çayı  mənsəbinin  sağ  tərəfində  olan  Fərhad  kəndinin  yerində,  yaxud 

ətrafında  mövcud  olmuĢdur.  Dərbənd  tarixi  Məsqətə  tabe  olan  Mehyadiyə 

qalasından xəbər verir. Bu qala da Samurun sahilində idi. ġirvanĢah Fəriburz 1065, 

1069-cu  illərdə  [baĢ  vermiĢ]  Dərbənd  səfərlərində,  ilk  növbədə  buranı  iĢğal 

etmiĢdir.  Oğlu  Əfridunu  Dərbəndə  hakim  təyin  etdikdən  sonra  Mehyadiyəni 

hasarla əhatə edib və iç qala tikdirib [buranı] özü üçün paytaxt etdi. Dərbəndlilərin 

ĢirvanĢahı  Mehyadiyədən  qovmaq  məqsədilə  təĢkil  etdikləri  döyüĢ  Qəəlban 

körpüsü  (Qəntərə-ye  Qəəlban  -  P.V.)  yanında  baĢ  vermiĢdir  (s.  45-49).  Ehtimal 

etmək  olar  ki,  ərəb  mənbələrində  adı  çəkilən  Samur  (-38-)  körpüsü  bu  körpüdən 

ibarət olub, Mehyadiyə də indiki Samur stansiyası ətrafında mövcud olmuĢdur. 

Bu  kitabda  bundan  baĢqa  Məsqətə  tabe  olan,  Samsuye  [adları]  çəkilir. 

Məsqətlə bərabər bir də iki çayarası yaĢayıĢ yerlərinin  (iki çayarası malikanələr  - 

P.V.) adı çəkilir ki, [bunlar] böyük və kiçik Samur arasındakı yerlər olmalıdır. 

ABXAZ  -  QUBA.  Dərbənd  ilə  Abxaz  arasında  göstərilən  fərsəx  ölçüləri, 

əlbəttə, doğru deyildir. Samur Dərbənddən indi, ancaq 35-40 km, yəni 7-8 fərsəx 

[məsafədədir].  Lakin  hər  halda  Dərbənddən  Samura  20  fərsəx  göstərilmiĢsə, 

Samurdan 12 fərsəx məsafədə olan  Abxaz Qudyal çayı üstündəki Quba, Xaçmaz, 

Niyazabad  (indi  rus  kəndi  Mixaylovka)  qəsəbələri  yerinə  düĢməlidir.  Ərəb 

dövründəki  yol  keçmiĢ  Ģose  yolu  istiqamətində  uzanmıĢsa  Abxazın  Quba  olması 

daha  inandırıcı  görünür.  Qudyal  çayının  əvvəlki  adı,  yəqin  ki,  baĢqa  olmuĢdur. 

Dərbən  tarixində  (s.48)  ĢirvanĢahların  Dərbənd  səfərində  Samurda:  baĢqa  bir  də 

Rubas  adlı  bir  çayı  keçdikləri  qeyd  olunur.  Bu  çayın  Qudyal  (Rubas  çay)  (3) 

olduğunu zənn edirəm. Quba Ģəhərinə gəlincə, ĢərqĢünas Berezin, Abbasqulu xan 

Bakıxanova və digər qubalılara istinadən, bu Ģəhərin 1758-ci ildə vəfat edən Quba 

xanı  ləzgi  Hüseyn  Əli  xan  tərəfindən  Nadirin  zamanında  o  vaxta  qədər  indiki 

Xudat  qəsəbəsində  olmuĢ  hökumət  mərkəzini  indiki  Quba  yerinə  köçürmək 

məqsədilə,  salındığını  bildirir

7

.  M.Baharlı  “Qubanın  yerində  NadirĢah  Gülüstan 

adlı  bir  qübbəli  saray  tikmiĢ  və  ərəbcə  “qübbə”  kəlməsindən  Quba  adı  meydana 

gəlmiĢdir”  məzmununda  bir  rəvayət  nəql  edir

8

.  Berezinə  görə,  Ģəhərin  adı  yerli 

əhalinin  dilində  onun  mövcud  olduğu  çayın  adı  ilə  Qudiyal  kimi  də  adlanırmıĢ

9

. 

Abxaz, yaxud Quba adına Dərbənd tarixində təsadüf edilməsədə, Abbasqulu xanın 

özünün  Qubanın  yanında  ĢirvanĢah  Kavus  ibn  Keyqubadın  (1345-1373)  gözəl 

türbəsini gördüyünü söyləməsinə

10

 əsaslanaraq, burada daha əvvəldə, on dördüncü 

əsr  ġirvanĢahlar dövründə  bir qəsəbə  və  ya  Ģəhər  mövcud  olduğunu deməyə  əsas 

vardır.  Əslində  Qubanın  Nadir  Ģah  zamanından  əvvəl  qəsəbə  olduğu,  Dərbəndə 

yaxın  [bir  yerdə]  sasani  Qubadın  adını  bildirən  Firuz  Qubad  adlı  bir  çayın 

                                                           

7

Березин. Путешествие по Востску, т. П (1850), с. 63-74 

8

Abbasqulu xan Bakıxanov. Gülüstan-i Ġrəm. - Bakı: 1926, s. XII. 

9

Berezin, göst. əsər, s.72; Abbasqulu xan da kitabında (s.16) Ģəhəri Qudiyal (s.193) Ģəklində yazmıĢdır. 

10

Gülüstan-i Ġrəm, s. 71. 

---

17 

 

mövcudluğu  Yaqut  Həməvi

11

  və  ondan  istifadə  edən  Həmdullah  Qəzvininin

12

  və 

Həmdullahın (-39-) sözünü təkrarlayan osmanlı müəllifi AĢıq Çələbinin əsərindən 

məlum  olur.  Həmdullahın  sözünü  Berezinin  özü  də  səyahətnaməsində  vermiĢdir. 

AĢıq  Çələbi  1582-ci  ilin  baĢlanğıcında  (983-cü  ilin  zilhiccə  ayının  ortalarında), 

bugünkü  Xaçmaz  dəmiryolu  stansiyası  qəsəbəsindən  kcçərək  Qubaya  tabe  olan 

kəndlərdə  olduğu  zaman,  Quba  Ģəhəri  haqqında  yerli  əhalinin  verdiyi  məlumatı 

nəzərə  çatdırır:  “Quba  bir  dağın  ətəyində  bir  qala  ikən  indi  çoxdan  xaraba 

vəziyyətdədir.  Ġndi  Quba  nahiyəsi  bir  çox  kəndləri  əhatə  ədir.  [Kəndlərin]  çoxu 

dağlarda  və  soyuq  yerlərdədir.  Quba  nahiyəsi  ilə  onun  Ģimalında  olan  Dərbəndin 

arası  üçgünlük  yoldan  artıqdır”

13

.  Bununla  əlaqədar,  AĢıq  Çələbi  Həmdullah 

Qəzvininin  Firuz  Qubad  Ģəhəri  barədəki  məlumatını  Ģərh  edir.  Demək,  AĢıq 

Çələbinin  dövründə  Quba  Ģəhəri  yox,  yalnız  Quba  nahiyəsi  və  Quba  Ģəhərinin 

qalığı  (xarabalığı)  mövcud  idi.  Xaçmaz  və  Quba  Katib  Çələbidə  də  (s.402) 

xatırlanır. Adam Oleari və Evliya Çələbinin səyahətnamələrində Quba xatırlanmır, 

yalnız Qudyal çayının mənsəbində mövcud olmuĢ Niyaz Abaddan bəhs olunur

14

 ki, 

indi onun yerində Mixaylovka adlı rus kəndi mövcuddur. 

ġABRAN  -  Bu  marĢrutda  adı  çəkilən  “ġervan”  hər  halda  ġabrandan 

ibarətdir.  Yaqutun  (ġamaxı  -  P.V.)  məqaləsində  həmin  marĢrutda,  Ġstəxrinin  bizə 

gəlib  çatmayan  nüsxəsindən  köçürdüyü  Ģəkildə,  “ġervan”  yerinə  “ġabran” 

yazılmıĢdır.  AĢağıda  izah  cdəcəyimiz  kimi,  ġabrana,  ġervanın  paytaxtı  olduğuna 

görə, ġervan deyilmiĢdir. ġabran bu gün bir Ģəhər olaraq mövcud deyildir. [ Bu ad] 

Xaçmaz  və  Dəvəçi  dəmiryolu  dayanacaqları    arasındakı  məntəqənin  nahiyə  adı 

kimi iĢlənilir. Qalanın yeri kimi indi Qubanın 30 km Ģərqində Bənd-Uzun QıĢlaq 

stansiyasına  yaxın  “Padar  ġabran”  kəndi  yanında  dəmiryolu  xəttinə  bitiĢik  olaq 

xarabaları  göstərirlər.  Dorn  (Kaspi,  220)  bu  xarabalığın  Butkov,  Fren  və  Van 

BiberĢteyn tərəfindən təsvir olunduğunu söylədə, təəssüf ki, bu əsərlər Ġstanbulda 

yoxdur.  Rusların  beĢ  verstlik*  xəritəsində  xaraba  “ġabran  qalası”  məzkur  Padar 

ġabranın  Ģimalında  göstərilmiĢdir.  Fəqət  A.Futuni  bu  yaxınlarda  “Azərbaycanı 

tədqiq  və  tətəbbö  cəmiyyəti”  məcmuəsində  nəĢr  etdirdiyi  məqaləsində  ġabranı 

görünür  indiki  Dəvəçiyə  tabe  olan  ġah  Nəzər  kəndi  (-40-)  yaxınlığındakı 

xarabalarda  tapmaq  istəyir

15

.  Hər  halda  köhnə  ġabran  Abxazdan  (Qubadan)  iki, 

ġamaxıdan  üçgünlük  məsafədə  göstərildiyindən onun Dəvəçi  tərəfdə  olması daha 

doğru  hesab  olunur.  Ġran  rəvayətlərindən  istifadə  edən  ərəblər  ġabranı  da 

                                                           

11

Yaqut, g. - Firuz Qubad - P.V.- məqaləsi. 

12

H.Qəzvini,  Gibb  nəĢrində  (mt.  s.  92)  Ģəhərin  adı  yanlıĢ  olaraq  (Firuz  Abad  -  P.V.)  verilmiĢdir. 

Bombey  çaplarında  və  Ġstanbul  əlyazmalarında  (Firuz  Qubad-P.V.)  verilir.  Qədim  ərəb  mənbələrinə 

görə, bu adda bir Ģəhər Tiflisin yanında da mövcud olmuĢdur. 

13

AĢıq Çələbi. Mənazil əl-əvalim, Ayasofiya, №3466, vər. 247

a

; Nıri Osmaniyə, Jfe 3032, vər. 272

b

.  

14

K.Çələbi, s. 396; Adam Oleari, rusca nəĢri, Moskva, 1870, s. 511-517; E.Çələbi, II, 292-93; VI, 801. 

E.Çələbinin  ġirvan  ölkəsi  haqqında  verdiyi  məlumatda  coğrafi  tərtibata  riayət  edilməmiĢdir.  Katib 

Çələbidəki Quba, yəqin ki, indiki Xudatın özüdür. 

15

Из.О.О.И.Aз №.4 (1927), c.190. 

---