A bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
18
ƏnuĢirəvanın bina etmiĢ olduğunu göstərirlər (Ġbn Xordadbeh, 122; Ġbn əl-Fəqih, 218). Məqdisiyə görə (386), “ġirvan böyük Ģəhərdir, ovalıq ərazidə yerləĢir. Binaları daĢdandır. Came [məscidi] bazarlarda yerləĢir və Ģəhərin ortasından çay axır. ġabranın qalası yoxdur. Əhalinin əksəriyyəti xristiandır”. Ġstəxrinin Yaqut tərəfindən istifadə olunan nüsxəsinə görə, “ġabran kiçik Ģəhərdir, amma minbəri (came məscidi) vardır”. Hüdud əl-aləmə görə ( 33 a ), ġirvan vilayət adıdır. Onun hökumət mərkəzi ġavrandır. Mixək daĢı dünyanın hər tərəfinə buradan yayılır. Bu məntəqədə mixək daĢı olmasından Əbu Hamid əl-Əndəlusi də xəbər verir 16 .
“Bu dənizin (Bəhri-Xəzərin) sahilində Məsqətdən aĢağıda ġabran Ģəhəri vardır. Kiçik, lakin möhkəmləndirilmiĢ [Ģəhərdir]. Kəndləri çoxdur. Bunun yaxınlığında ÇeĢmədan kəndi vardır. Onun qarĢısında Bakı, Dərniq və Ləkzə (Ləzgistana-P.V.) qədər Dağ və ġirvan kəndləri mövcuddur” 17 . ÇeĢmədan kəndi Bəlazuridə də (s. 215) bir ləzgi qəsəbəsi kimi zikr olunur. Dərniq barədə irəlidə bəhs olunacaqdır; [bu yaĢayıĢ yeri] Araz ilə Kür çaylarının birləĢdiyi yerdə mövcud olmuĢdur. Ərəbcə Dərbənd tarixinə görə də ġabran, son vaxtlarda ġamaxı əhəmiyyət kəsb edənə qədər, ġirvanın paytaxtı olmuĢdur. Bu əsərə görə, ilk ĢirvanĢahların məzarları burada idi. Bu əsərdə ġirvanın 944-cü ildəki əsl gəlir mənbəyi kimi “ġabrandan və kəndlərindən, neftdən və dəniz qayıqçılığından alınan vergilər” göstərilmiĢdir (s. 38). Məqdisidəki ġabranın qalası olmadığı barədəki xəbər doğru olmalıdır. Dərbənd tarixi bu Ģəhərin qalasının 983-984-cü ildə ĢirvanĢah Məhəmməd ibn Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yəzid ibn Xalid ibn Yəzid ibn Məzyəd əĢ-ġeybani tərəfindən tikildiyini bildirir (s. 40) 1254-cü ildə Monqolustandan dönərkən Cənubi Qafqazdan keçən fransız rahibi Rubruk ġabranda olmuĢdur. Rubruk adını Samaron kimi göstərdiyi bu Ģəhərdə yəhudilərin çox olduğunu xəbər verir 18 . Monqollar dövründə ġirvanın mərkəzi ġamaxı olduğundan ġabranın çox da əhəmiyyəti olmamıĢdır. Həmdullah Qəzvini ġabran haqqında “Havası isti və suyu da yaxĢı deyildir, məhsulları buğda və baĢqa yaxĢı cins dənli bitkilərdir” 19 xəbərini verir. Teymurun səfərlərində də ġabran (-41-) xatırlanır. 1395-ci ildə DəĢti-Qıpçaq səfərindən dönərkən həmin səfərdə Teymurla olan ĢirvanĢah ġeyx Ġbrahim ġabranda Teymura təntənəli ziyafət vermiĢdir 20 .ġabranın adı səfəvilərin, Nadirin və osmanlıların dövründə [də] çəkilir. 1603-cü ildə ġabran əhalisi ġah Abbas Səfəviyə qarĢı üsyan qaldırmıĢ və ciddi cəzalanmıĢlar 21 . Bir az sonra ġabranı alman elçisi Oleari və yoldaĢları ziyarət etmiĢlər.Oleari bu Ģəhər haqqında “ġabran (Schabran) kiçik, amma təmiz Ģəhərdir.
16 Journal Asiatique. t. CCVII (1925), s.114-115. 17 Bu məlumat da Gojenin Ġstəxri haĢiyələrində (s. 187) verilmiĢdir. 18 Malein nəĢri, s. 170.200. 19 H.Qəzvini, mt. s. 92. 20 ZN. 1,782. 21 Ġskəndər MünĢi. Tarix-e aləm aray-e Abbasi, s. 550, 570. 19
MüĢkür nahiyəsində yerləĢir. Biz burada dənizdən quruya çıxdıq, Ģəhər dənizdən uzaq deyildir” deyərək sözünü tamamlayır 22 . Oleari məsafələri də açıq-aydın göstərir (s. 517, 963); Barmaqın qərbindəki Babeldən Kisichtə (indiki “Ağasıbəy obası” ətrafı) altı mil*, oradan ġabrana iki mil. ġəhərin əhalisi Kür adlanır (? - P.V.). Ətrafı bütünlüklə padarlardan [ibarətdir]. ġabrandan dörd mildə MüĢkür, sonra iki mildə Niyazabad [yerləĢir]. Bunun səkkiz mil Ģimalında olan Kök Təpə əhalisi də padarlardır. 1582-ci ildə osmanlı müəllifi AĢıq Çələbi burada olmuĢ və [Ģəhər] haqqında Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumatı söyləməklə kifayətlənmiĢdir. 1655-ci ildə burada olan Evliya Çələbi “ġaburan” adlandırdığı bu Ģəhər haqqında bir çox Ģübhəli Ģərhlər verir 23 . Bu səyyaha görə, Özdəmir Osman PaĢa ġabranı təmir edərək sancaq bəyinə taxt-gah [kimi] vermiĢ imiĢ. ġabran Niyaz-Abaddan bir mərhələ* məsafədədir. ġabran Ģəhəri 1743-cü ildə Nadir Ģaha qarĢı üsyan qaldıran Surxay oğlu Mehmet tərəfindən dağıdılmıĢdır. Bu münasibətlə Nadir Ģahın tarixində “ġabram” adı ilə verilir 24 . Abbasqulu xanda Ģəhər daha [sonra] 1796-cı ilin hadisələri ilə bağlı da xatırlanır 25 . ġabranın nə zaman və hansı Ģəraitdə xarab olduğuna dair məlumata malik deyiləm. ġirvanda, məsələn, ġirvan və Muğan adları vilayət və nahiyə adları olaraq iĢləndiklərindən dövlətin mərkəzi haraya keçibsə, oranı ġirvan və Muğan kimi göstərmiĢlər. ġabran nahiyəsi də belə olmalıdır; hər halda köhnə “ġabran”, yəni indiki “Padar ġabran” yanındakı ġabran qalası xarabalarından bir gün məsafədə, cənubda Gəlgin (4) çayına yaxın bir ərazidə mövcud olmuĢdur. ġabranı keçəndən sonra yol keçmiĢdə də, sonrakı dövrdə də, məsələn, Olearidə (s. 517, 591) olduğu kimi, BeĢ Barmaq, Xanəgah (yaxud Koxanı), Pürmaraz (= E.Çələbi, II, 297. Pir Merizət Sultan = indi “Mərəzə” dayanacağı) istiqamətindən müasir ġamaxıya gəlmiĢdir. Bu yola yaxın olan Altı Ağac Evliya Çələbidə 26 və Nadir Ģah tarixində 27 xatırlanır. Həmin yolda diqqətəĢayan yerlər vardır. Gelgin çayı üzərindəki (-42-) divar, Xıdırzində və BeĢ Barmaq bu qəbildəndirlər. Yuxarıda adı çəkilən Rubruk ġabrandan ġamaxıya gedərkən dənizdən baĢlayıb yüksək dağlara çıxan divardan bəhs edir və ġabran ilə ġamaxı arasındakı qalalarda yəhudilərin çox olduğunu xəbər verir. Bu divar Ģübhəsiz qalığı müasir dövrdə Gelgin çayın sol sahilində mövcud olan divardan ibarətdir ki, onu ĢərqĢünas Berezin 28 və baĢqaları görmüĢlər. Bu divarların Məsudidə sasanilər tərəfindən inĢa olunduğu göstərilən Torpaq Divardan 29 ibarət olduğunu söyləmək olar. Məsudi burada həmin Torpaq divarla yanaĢı, bir də “Bərməki” adlanan daĢ və
22 Oleari, ruscası, s. 699. 23 E.Çələbi, 11,301-305; VII, 801. 24 Mirzə Mehdi xan, 1311-ci il Təbriz nəĢri, s. 241. 25 Gülüstan-i Ġrəm, s.123. 26 E.Çələbi, II, 299 27 Mirzə Mehdi xan, s. 157. 28 Путешествие по Востоку, с. 128-129. 29 Müruc, II, 74. Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|