18
ƏnuĢirəvanın bina etmiĢ olduğunu göstərirlər (Ġbn Xordadbeh, 122; Ġbn əl-Fəqih,
218). Məqdisiyə görə (386), “ġirvan böyük Ģəhərdir, ovalıq ərazidə yerləĢir.
Binaları daĢdandır. Came [məscidi] bazarlarda yerləĢir və Ģəhərin ortasından çay
axır. ġabranın qalası yoxdur. Əhalinin əksəriyyəti xristiandır”. Ġstəxrinin Yaqut
tərəfindən istifadə olunan nüsxəsinə görə, “ġabran kiçik Ģəhərdir, amma minbəri
(came məscidi) vardır”. Hüdud əl-aləmə görə ( 33
a
), ġirvan vilayət adıdır. Onun
hökumət mərkəzi ġavrandır.
Mixək daĢı dünyanın hər tərəfinə buradan yayılır. Bu
məntəqədə mixək daĢı olmasından Əbu Hamid əl-Əndəlusi də xəbər verir
16
.
Yaqut və Gotadakı Ġstəxri nüsxələri ġabran haqqında bu məlumatı verirlər:
“Bu dənizin (Bəhri-Xəzərin) sahilində Məsqətdən aĢağıda ġabran Ģəhəri vardır.
Kiçik, lakin möhkəmləndirilmiĢ [Ģəhərdir]. Kəndləri çoxdur. Bunun yaxınlığında
ÇeĢmədan kəndi vardır. Onun qarĢısında Bakı, Dərniq və Ləkzə (Ləzgistana-P.V.)
qədər Dağ və ġirvan kəndləri mövcuddur”
17
. ÇeĢmədan kəndi Bəlazuridə də (s.
215) bir ləzgi qəsəbəsi kimi zikr olunur. Dərniq barədə irəlidə bəhs olunacaqdır;
[bu yaĢayıĢ yeri] Araz ilə Kür çaylarının birləĢdiyi yerdə mövcud olmuĢdur.
Ərəbcə Dərbənd tarixinə görə də ġabran, son vaxtlarda ġamaxı əhəmiyyət kəsb
edənə qədər, ġirvanın paytaxtı olmuĢdur. Bu əsərə görə, ilk ĢirvanĢahların
məzarları burada idi. Bu əsərdə ġirvanın 944-cü ildəki əsl gəlir mənbəyi kimi
“ġabrandan və kəndlərindən, neftdən və dəniz qayıqçılığından alınan vergilər”
göstərilmiĢdir (s. 38). Məqdisidəki ġabranın qalası olmadığı barədəki xəbər doğru
olmalıdır. Dərbənd tarixi bu Ģəhərin qalasının 983-984-cü ildə ĢirvanĢah
Məhəmməd ibn Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yəzid ibn Xalid ibn Yəzid ibn Məzyəd
əĢ-ġeybani tərəfindən tikildiyini bildirir (s. 40)
1254-cü ildə Monqolustandan dönərkən Cənubi Qafqazdan keçən fransız
rahibi Rubruk ġabranda olmuĢdur. Rubruk adını Samaron kimi göstərdiyi bu
Ģəhərdə yəhudilərin çox olduğunu xəbər verir
18
. Monqollar dövründə ġirvanın
mərkəzi ġamaxı olduğundan ġabranın çox da əhəmiyyəti olmamıĢdır. Həmdullah
Qəzvini ġabran haqqında “Havası isti və suyu da yaxĢı deyildir, məhsulları buğda
və baĢqa yaxĢı cins dənli bitkilərdir”
19
xəbərini verir. Teymurun səfərlərində də
ġabran (-41-) xatırlanır. 1395-ci ildə DəĢti-Qıpçaq səfərindən dönərkən həmin
səfərdə Teymurla olan ĢirvanĢah ġeyx Ġbrahim ġabranda Teymura təntənəli ziyafət
vermiĢdir
20
.ġabranın adı səfəvilərin, Nadirin və osmanlıların dövründə [də] çəkilir.
1603-cü ildə ġabran əhalisi ġah Abbas Səfəviyə qarĢı üsyan qaldırmıĢ və ciddi
cəzalanmıĢlar
21
. Bir az sonra ġabranı alman elçisi Oleari və yoldaĢları ziyarət
etmiĢlər.Oleari bu Ģəhər haqqında “ġabran (Schabran) kiçik, amma təmiz Ģəhərdir.
16
Journal Asiatique. t. CCVII (1925), s.114-115.
17
Bu məlumat da Gojenin Ġstəxri haĢiyələrində (s. 187) verilmiĢdir.
18
Malein nəĢri, s. 170.200.
19
H.Qəzvini, mt. s. 92.
20
ZN. 1,782.
21
Ġskəndər MünĢi. Tarix-e aləm aray-e Abbasi, s. 550, 570.
19
MüĢkür nahiyəsində yerləĢir. Biz burada dənizdən quruya çıxdıq, Ģəhər dənizdən
uzaq deyildir” deyərək sözünü tamamlayır
22
. Oleari məsafələri də açıq-aydın
göstərir (s. 517, 963); Barmaqın qərbindəki Babeldən Kisichtə (indiki “Ağasıbəy
obası” ətrafı) altı mil*, oradan ġabrana iki mil. ġəhərin əhalisi Kür adlanır (? -
P.V.). Ətrafı bütünlüklə padarlardan [ibarətdir]. ġabrandan dörd mildə MüĢkür,
sonra iki mildə Niyazabad [yerləĢir]. Bunun səkkiz mil Ģimalında olan Kök Təpə
əhalisi də padarlardır. 1582-ci ildə osmanlı müəllifi AĢıq Çələbi burada olmuĢ və
[Ģəhər] haqqında Həmdullah Qəzvininin verdiyi məlumatı söyləməklə
kifayətlənmiĢdir. 1655-ci ildə burada olan Evliya Çələbi “ġaburan” adlandırdığı bu
Ģəhər haqqında bir çox Ģübhəli Ģərhlər verir
23
. Bu səyyaha görə, Özdəmir Osman
PaĢa ġabranı təmir edərək sancaq bəyinə taxt-gah [kimi] vermiĢ imiĢ. ġabran
Niyaz-Abaddan bir mərhələ* məsafədədir. ġabran Ģəhəri 1743-cü ildə Nadir Ģaha
qarĢı üsyan qaldıran Surxay oğlu Mehmet tərəfindən dağıdılmıĢdır. Bu münasibətlə
Nadir Ģahın tarixində “ġabram” adı ilə verilir
24
. Abbasqulu xanda Ģəhər daha
[sonra] 1796-cı ilin hadisələri ilə bağlı da xatırlanır
25
. ġabranın nə zaman və hansı
Ģəraitdə xarab olduğuna dair məlumata malik deyiləm. ġirvanda, məsələn, ġirvan
və Muğan adları vilayət və nahiyə adları olaraq iĢləndiklərindən dövlətin mərkəzi
haraya keçibsə, oranı ġirvan və Muğan kimi göstərmiĢlər. ġabran nahiyəsi də belə
olmalıdır; hər halda köhnə “ġabran”, yəni indiki “Padar ġabran” yanındakı
ġabran qalası xarabalarından bir gün məsafədə, cənubda Gəlgin (4) çayına yaxın
bir ərazidə mövcud olmuĢdur.
ġabranı keçəndən sonra yol keçmiĢdə də, sonrakı dövrdə də, məsələn,
Olearidə (s. 517, 591) olduğu kimi, BeĢ Barmaq, Xanəgah (yaxud Koxanı),
Pürmaraz (= E.Çələbi, II, 297. Pir Merizət Sultan = indi “Mərəzə” dayanacağı)
istiqamətindən müasir ġamaxıya gəlmiĢdir. Bu yola yaxın olan Altı Ağac Evliya
Çələbidə
26
və Nadir Ģah tarixində
27
xatırlanır. Həmin yolda diqqətəĢayan yerlər
vardır. Gelgin çayı üzərindəki (-42-) divar, Xıdırzində və BeĢ Barmaq bu
qəbildəndirlər. Yuxarıda adı çəkilən Rubruk ġabrandan ġamaxıya gedərkən
dənizdən baĢlayıb yüksək dağlara çıxan divardan bəhs edir və ġabran ilə ġamaxı
arasındakı qalalarda yəhudilərin çox olduğunu xəbər verir. Bu divar Ģübhəsiz qalığı
müasir dövrdə Gelgin çayın sol sahilində mövcud olan divardan ibarətdir ki, onu
ĢərqĢünas Berezin
28
və baĢqaları görmüĢlər. Bu divarların Məsudidə sasanilər
tərəfindən inĢa olunduğu göstərilən Torpaq Divardan
29
ibarət olduğunu söyləmək
olar. Məsudi burada həmin Torpaq divarla yanaĢı, bir də “Bərməki” adlanan daĢ və
22
Oleari, ruscası, s. 699.
23
E.Çələbi, 11,301-305; VII, 801.
24
Mirzə Mehdi xan, 1311-ci il Təbriz nəĢri, s. 241.
25
Gülüstan-i Ġrəm, s.123.
26
E.Çələbi, II, 299
27
Mirzə Mehdi xan, s. 157.
28
Путешествие по Востоку, с. 128-129.
29
Müruc, II, 74.