«a d a u -nun elm I əsərləri». 2012.№ S. 162-164
Yüklə 88,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
| «A D A U -nun elm i əsərləri».-2012.-№ 3. -S.162-164. X I I I - X V Ə S R L Ə R D Ə A Z Ə R B A Y C A N I N T A R İ X I - S İ Y A S İ C O Ğ R A F İ Y A S I U O T 9 (4794)
A ç a r sözlər: monqol, dövr, dövlət, tayfa, sərhəd, ərazi X III-X V yüzilliklər A zərbaycan tarixşünas lı ğında m onqol, qaraqoyunlu və ağqoyunlu tay fa la rının yürüşləri, A zərbaycanda və ə tra f ərazilərdə döv lət təsis etm ələri ilə səciyyəvidir. B u əsrlərin ta rixi-siyasi coğrafiya baxım ından vahid dövr ki m i götürülm əsi b ir sıra tarixi hadisələr ilə bağ lı dır. B ilindiyi kim i, XIII əsrin ilk rübündə A zər bay can m onqol yürüşlərinə m əruz qalır, A ta bəy lər dövləti süqut edir və son nəticədə ölkədə m on qol hökm ranlığı başlanır. X V əsrin sonunda isə A ğ qoyunlular dövləti süquta uğrayır və 1501-ci ildə səfəvilər hakim iyyətə gəlir. B u dövrü xarak te rizə edən digər cəhətlər də vardır. Belə ki, hə m in əsrlərdə hakim iyyətdə olan sülalələr m onqol-türk və türk m ənşəli olm aqla yanaşı, A zərbaycana gəl m ə sülalələrdir. İkincisi, onların qurduğu döv lət lər geniş əraziləri əhatə etm iş və A zər bay can dan idarə olunm uşlar. Dem əli, nəzərdə tutulan dövr tarixi-coğrafiya baxım dan m üəyyən tarixi-coğ rafi kəsik (dövr) kim i m araqlıdır. Qeyd olundu ğu kimi, A zərbaycanda bu dövrdə H ülakular (1256-1357), C əlairilər (1359- 1410), Q a r a q o y u n lu l a r (1410-1468) və A ğqoyunlular (1468-1501) döv lətləri fəaliyyət göstərm işdir. H əm in döv lət lə rin tərkibində Şirvanşahlar dövləti vassal asılılığı şə raitində öz fəaliyyətini davam etdirm iş və Şəki h a kim liyi X IV əsrin sonlarında m üstəqilləşə bil m iş dir. M onqolların həyata keçirdikləri 3 yürüşün son nəticəsi kim i, 1256-cı ildə H ülakular (Elxanilər) dövləti təşəkkül tap d ı və çox geniş əra ziləri öz tərkibində birləşdirə bildi. O nun ban isi m onqol şahzadəsi H ülaku xan (1256-1265) idi. D öv lətin sərhədləri Fars körfəzindən D ərbəndə, M i sir hüdudlarından A m u-D ərya çayına kimi uzanır dı. O nun tərkibinə A zərbaycan, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, K erm an, G ürcüstan, K içik A siya (Rum ), Erm ənistan, K ürdüstan, Fars, X uzistan, X o ra san və s. vilayətlər daxil idi. Paytaxtı M a ra ğa, Təbriz, Sultaniyə və yenidən Təbriz şəhərləri ol m uşdur. C əlairilər dövləti nisbətən yığcam ərazi ləri əhatə
edirdi və A zərbaycan, Ərəb İraqı,
Əcəm İraqı, E rm ənistan və K ürdüstan vila yət lə ri ni birləşdirirdi. B u dövlətin də paytaxtı Təbriz (əv vəl Bağdad) şəhəri idi. Q araqoyunlular A zər bay can, Erm ənistan, Ərəb İraqı və Əcəm İraqının b ir hissəsini, A ğqoyunlular isə C ənubi A zərbay can, Q arabağ (A rran), Erm ənistan, K ürdüstan, Di yarbəkr, Ərəb İraqı, Əcəm İraqı, Luristan, Fars və K erm an vilayətlərini birləşdirm işdi. Bu döv lət lə rin paytaxtları da Təbriz şəhəri olm uşdur. Şir van şahlar dövləti öz tarixi ərazilərində - K ürdən şim al da fəaliyyətini davam A zərbaycanın X III-X V əsrlərdəki tarixi-siyasi coğrafiyasının şərhinə başlam azdan əvvəl hə
m in dövrü, eləcə də
bütün son orta əsrləri x a rak terizə edən
bir m əsələyə diqqət yetirilm əsi va cib dir. Söhbət A zərbaycanın, bir vilayət kim i, göstərilən dövlətlərin fəaliyyətindəki rolundan ge dir. Q eyd olunduğu kim i, türk və türk-m onqol qəbilələrinin idarə etdikləri həm in dövlətlər çox geniş ərazini əhatə etm iş və b ir sıra vilayətləri b ir ləşdirm işlər. A zərbaycan bu dövlətlərin m ər kə zi vilayəti, A zərbaycan şəhərləri - Təbriz, M a ra ğa onların paytaxt şəhərləri olm uşdur [1]. Dem ə li, göstərilən dövlətlərin bütün ərazisi, vilayətləri, torpaqları A zərbaycandan - T əbrizdən idarə olunm uşdur. T əbriz təkcə A zərbaycan vilayətinin deyil, adı çəkilən dövlətlərin m ərkəzi şəhəri, paytaxtı kim i fəaliyyət göstərm işdir. H ülakular, elə cə də, sonrakı dövlət başçıları A zərbaycana yük sək qiym ət verm iş, öz iqam ətgahlarını bu vilayətdə qurm uşlar, Q arabağı əsas m əskənlərinə çevirm işlər və dem əli, dövlət işlərinin idarəsi A zər baycanda cəm lənm işdir. B ütün bunlar A zər bay canın b ir vilayət kim i həm in dövlətlərin fə a liy yətində yüksək və aparıcı m övqe tutduğunu gös tərir. B ununla əlaqədar daha b ir m əsələni də qi qləşdirm ək vacibdir. Ənənəvi tarixi ədəbiyyatda A zərbaycanın İran ərazisi olm ası vurğulanır və İran tərəfi tari xən A zərbaycan üzərində hegem onluğundan bəhs edir. Ə slində isə tarixi-real şərait bunun əksini gös tərir. M onqol hökm ranlığından başlayaraq X V III əsrin ortalarına qədər İran ərazisi m ərkəzi vilayəti A zərbaycan, paytaxtı Təbriz olan, türk-m onqol və türk m ənşəli sülalələr tərəfindən idarə olunan dövlətlərin, im periyaların ə tra f vilayətləri statusunda olm uşdur və A zərbaycandan (Təbriz dən) idarə edilm işlər. Belə olduğu halda İranın A zərbaycan üzərində deyil, əksinə A zərbaycanın İran üzərində nüfuzundan danışm aq m əntiqi olardı [2]. Onu da yadda saxlam aq lazım dır ki, istər X ilafətin hakim iyyəti və IX-XII əsrlərdə, is
tə r sə də
xanlıqlar dövründə A zərbaycanın İrandan asılılığı nəzərə çarpm ır. Dem əli, bütün son orta əsrlərdə A zərbaycan İran ilə əlaqələrində aparıcı m övqedə durm uşdur. X III-X V əsrlərdə də A zərbaycanın ərazisi, dövlətlərin m ərkəzi vilayəti kim i, təxm inən eyni vəziyyətdə qalm ışdır. H əm in dövrdəki A zər bay can ərazisi, digər dövrlərə nisbətən, daha yığcam ol m ası ilə də diqqəti cəlb edir. İstər Sacilər, A ta bəy lər dövründə, istərsə də Səfəvilər və xanlıqlar döv ründə A zərbaycan ərazisi daha geniş hüdud la ra m alik idi. X üsusilə ölkənin qərb və şim al-qərb istiqam ətlərində bu cəhət bariz şəkildə nəzərə çarpır. B aşqa dövrlərdən fərqli olaraq, X III-X V əsrlərdə bu istiqam ətdə torpaqlarım ız Göycə gölü ilə m əhdudlaşm ış və Göycə m ahalının yalnız şərq his səsi A zərbaycan vilayətinə daxil olm uşdur. B una səbəb, əlbəttə, m onqol yürüşləri və həm in dövrdə xristian aləm inin, ilk növbədə erm ənilərin A zər baycana qarşı m əkrli siyasətləri idi. İlk m on qol
xanlarının islam a biganə m ünasibəti, erm ə ni lə ri və xristianlığı dəstəkləm əsi A zərbaycan sərhədlərinin qərb istiqam ətində daralm asına gətirib çı xardı. B u işdə hələ 1253-cü ildə Q araqorum da bağ lanm ış erm əni-m onqol sazişi az rol oynamadı. H ə m in dövrdə m üəyyənləşm iş A zərbaycan sər həd ləri, hüdudları, dem ək olar ki, X V əsrin so nu n a kim i ciddi dəyişikliyə düçar olmadı. A zər bay ca nın bu dövrdəki ərazisi, sahəsi barədə (vilayət ki mi) m ü x təlif m ülahizələr m övcud olsa da, döv rün m ənbələrində bu barədə cüzi və həm də dol a şıq faktlara təsa d ü f olunur.
B u baxım dan tanınm ış alim, dövlət xadim i H əm dullah M ustovfi Q əzvininin (XIV əsr) m əlu m a tı m araqlıdır. M ü əllif A zərbaycan ərazisinin uzunluğunun 95 fərsəng (təx. 617 km ), eninin 55 fərsəng (təx. 357 km ) olduğunu yazır. B uradan A zər baycanın 220.269 kv.km əraziyə m alik ol du ğu m üəyyənləşir. H əm dullah Q əzvininin ölkə əra zi sini göstərən bu m əlum atında m üəyyən uy ğun suz luqlar nəzərə çarpır. İlk növbədə, m ü əllif A zər baycan dedikdə, tarixi A tropatena (m üasir Cə nubi A zərbaycan) ərazilərini nəzərdə tu t m uş dur. B u cəhət onun A zərbaycan ərazisindəki tü m ən lər barədəki şərhində də özünü göstərir. Belə ki, o, bu bölm ədə yalnız m üasir C ənubi A zər bay ca na aid (N axçıvan istisna olm aqla) şəhərlərdən bəhs edir. D igər tərəfdən, onun əsərində vahid A zərbaycanın digər əraziləri - A rran, M uğan, Şir van, G üştasfi əraziləri ayrı-ayrılıqda şərh olunur. Dem əli, A zərbaycanın vahid ərazisi yuxarıda gös tə rilən 5 ərazinin m əcm usundan ibarət olduğu qə bul edilm əlidir. Dövrün anonim m ənbəyi «Əcaib əd-dünya» əsərində isə
A rranın ərazisi b a rə
də m əlum at əks olunm uşdur. M uğan, Şirvan əra ziləri barədə m ənbələrdə faktlara tə sa d ü f olun m ur. B ununla yanaşı, Şirvan və M uğan əra zi lə ri nin A rran ərazisindən təxm inən 2 dəfə çox olduğu nəzərə çarpır [3].O dur ki, bu əyalətlərin təxm inən 100.000 kv.km əraziyə m alik olduğunu söyləm ək m üm kündür. Belə olduğu halda, həm in əsrlərdə A zərbaycan vilayətinin vahid şəkildə A zərbay can, A rran, Şirvan və M uğan ərazilərinin cəm in dən ibarət olub təxm inən 370.000 kv. km sahəyə m alik olduğunu qəbul etm ək olar. X III-X V əsrlərdə A zərbaycan vilayətinin sərhədləri barədə m ənbələrdə m üəyyən faktlara tə sa d ü f olunur. O rta əsrlərin başq a dövrlərinə nisbətən daha yığcam əraziyə m alik olsa da, A zərbaycanın bu dövrdəki sərhədlərinin dəqiq ləş di rilm əsi ölkənin üm um iyyətlə orta əsrlərdəki hü dud larını təsəvvür etm əyə im kan verir. Belə ki, bu dövrün A zərbaycanı nisbətən dar çərçivədə olsa da, m üasir dövrdəki vəziyyətim iz ilə m üqa yi sə də çox geniş əraziləri əhatə etm işdir. İlk m ən bə lərdən əldə olunan faktlar X III-X V əsrlərdə A zər baycan vilayətinin (vahid şəkildə) sərhəd lə ri ni aşağıdakı kim i m üəyyənləşdirm əyə im kan ve rir: X əzər dənizi - G ilan vilayəti -Zəncanın şərq və cənub hüdudları - Savucbulaq, U şniya şəhər lə ri nin və R uyendiz qalasının cənub istiqam əti - U r m iya, Salmas, X oy, M aku şəhərlərinin qərbi - D vin şəhəri - Göycə gölü -D e b e d çayı - H unan (X narakert) qalası - Şəki m ahalının qərbi və şi m a lı - Şirvanın şim alı -D ə rb ə n d m ahalının şim alı - X əzər dənizi. Y eri gəlm işkən, qeyd etm ək la zım dır ki, A zərbaycan vilayətinin sərhədləri y a xın qonşularım ız tərəfindən heç də
birm ənalı qə bul
olunm ur və torpaqlarım ıza qarşı m ü x təlif id dia lar irəli sürülür. Erm əni, gürcü və rus iddiaları bu baxım dan daha çox diqqəti cəlb edir. O nlar öz iddialarına «elm i don» geyindirm əkdən də çəkin m ir lər. S.Y erem yan, D .M usxelişvili, V .Y eqorov, M. B er d zi nişvili və s. m üəlliflərin cəhd ləri b una canlı sü butdur. Erm ənilər A rran ərazisinin onlara m əx sus olduğunu və bəzən də, E rm ənistanın şərq hüdud larının X əzər dənizinə kim i uzandığını id dia edirlərsə, gürcülər G ürcüstan ərazilərinin A ğ su aşırım ına qədər çatdığını vurğulayırlar. R u s i y a n ı n iddiası isə D ərbənd ərazisi ilə bağlıdır. V .Y eqorov Qızıl O rdanın
X III-X IV əsrlərdəki ta ri xi coğrafiyasına h əsr etdiyi əsərində D ər bəndin həm in dövrdə A zərbaycanın deyil, Qızıl O rdanın, dolayısı ilə R usiyanın tərkibində ol duğunu gös tə rir. A .Şıxsəidovun fikrincə isə D ər bənd əsasən Şir vanın tərkibində qalm ışdır [3]. A zərbaycan vilayətinə daxil olan A zər bay can əyalətinə Q aradağ və Talış m ahalları, Şir va nın tərkibinə Şəki, A rranın tərkibinə Q arabağ, Güş tasfi, A rasbar m ahalları daxil idi. N axçıvan ərazisi tüm ən statusu ilə A zərbaycan əyalətinin tərkibində idi. A zərbaycan əyaləti, yəni tarixi A t ro patena torpaqları eyni zam anda tüm ən sistem i ilə də m ü x təlif inzibati-ərazi vahidlərinə bölün m üş dü. H əm dullah Qəzvini A zərbaycan əya lə ti nin 9 tüm ənə bölündüyünü xəbər verir və onların 8-nin adını çəkir. «Tüm ən» term ini ilə pul vahidi, 10 m inlik qoşun hissəsi m ənaları ilə yanaşı, inzibati-hərbi ərazi vahidi də
anlaşılırdı. H ər
bir tüm ən m üəyyən ərazini əhatə etm əklə yanaşı dövlətin hərbi hissələrinə 10 m inlik qoşun v er mə li idi. A zərbaycan əyaləti tüm ən sistem i ilə T əbriz (əsas şəhərləri Təbriz, Ucan, Təsuc), Ərdəbil (Ə rdəbil, X alxal), Pişkin (Pişkin, X iyav, A nad, Ərcək, Əhər, Təkalifə, K ələnbər), X oy (Xoy, Salmas, Urm iya, Uşniya), Sarab (Sarab, M əyanic, G ərm rud), M arağa (M arağa, Bəsavu, D ehxarqan, N ilan), M ərənd (M ərənd, D izm ar), N axçıvan (N ax çıvan, Azad, Ordubad, M akuyə, Əncan) tü m ən lərə bölünm üşdü. 9-cu tüm ənin adı m ən bədə öz əksini tapm am ışdır. H əm in tüm ənlərdə 30 şə h ər m övcud idi [4]. A zərbaycan vilayəti qaraqoyunlular və ağ qoyun lular dövründə əvvəlki, m onqollar döv rün də ki hüdudlarında qalırdı və əsaslı dəyişikliyə dü çar olm am ışdı. Onun şimal sərhədləri D ərbənd və Şəki ərazilərinin şim alından, qərb sərhədləri Göy cə gölü, Dvin, M aku, X oy, Salmas, Urm iya, U şniya şəhərlərinin qərbindən keçirdi. Cənub və cənub-şərq sərhədləri də əvvəlki əsrlərdəki kim i qalırdı. İnzibati ərazi bölgüsü baxım ından ölkə A zərbaycan, A rran, M uğan, Şirvan, Şəki əyalət lə rinə ayrılırdı. H əm in əyalətlərin tərkibində Qa ra dağ, Qarabağ, Şərur, Ç uxursəəd, G üştasfi m ahal ları v ar idi. G östərildiyi kim i, bu dövrdə A rran əyaləti, ərəb dövrünün A rranından fərqli olaraq, yal nız iki çayarası ərazini, K ür ilə A razın qo vuş duğu
yerdən Göycə gölünə kimi əraziləri əhatə edirdi [5]. Q arabağ, G üştasfi, A rasbar m ahalları buraya daxil idi. N Ə T İC Ə . M əqalədə X III-X V əsrlərdə A zər baycanda m övcud olm uş dövlətlərin tarixi - si yasi coğrafiyasından söhbət açılır. Eyni za m anda bu dövrdə dövlətlərin əhatə etdiyi A zərbaycan torpaqlarına qarşı olan iddialar haqqında bu m əlum at verilm işdir. Ə D Ə B İY Y A T 1. А ли-заде А. А. С оциально-экономическая и политическая история А зербайдж ан а X III-X IV вв. Баку, 1956, 420 с. 2. Бартольд В.В. И сторико-географ ический обзор Ирана. Соч., VII том. М.: Н аука, 1971, с. 29...225. 3. А ш урбейли С.Б. Государство Ш ирванш ахов. Баку, “Э лм ”, 1983, 344 с. 4. Бартольд В.В. Сочинения. Том Ш . Работы по исторической географии. М.: Н аука, 1965, 712с. 5. Буниятов З.М . И збранны е сочинения в трех томах. Том II. Баку, “Э л м ”, 1999, 366 с. У Д К 9(4794) П о л и т и к ю -и с т о р и ч е с к и е г е о г р а ф и и А зер б ай д ж ан а ХТТТ-XV в е к а х Историк С. Ф.Абдуллаева Азербайджанский государственный аграрный университет Р Е З Ю М Е К л ю ч е в о е сл о в а: монгол,
В статье говорится об истории и политической географии государств, сущ ествую щ их в X III-X V веках. В то же время даю тся сведения о претендовании государств, в тот период окруж аю щ их А зербайдж ан а, на его территорию . H isto ric a l-p o litic a l g e o g ra p h y o f A z e rb a ija n a t ХТТТ-X V c e n tu rie s
S U M M A R Y K ey w o rd s:
The article is about historical-political geography o f the states w hich were exist in A zerbaijan at XIII-XIV centuries. A t the same tim e it read a com m unucation about pretesion o f A zerbaijan lands th at scoped states at tah t tim e. Yüklə 88,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|