А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
346
nflyasiya və müəssisənin tənəzzülə uğraması nəticəsində istehsalçı firma gəıirin həcminin satışın hesabına görə artırılmasını məqsədəuyğun görmür.
Məhsulun keyfiyyətin yuksəldilməsi istehsal xərclərinin azaldılması hesabına görə deyil, ilk növbədə qiymətin qaldırılması hesabına görə tələb olunur, gəlirə görə vergi müəssisənin rentabelliyindən asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, zərərlə işləyən m müəssisələr bu vergini tamamilə ödəmirlər.
Gəlirə görə tutulan vergi ilə müqayisədə ümumi qiymət həcmində əlavə dəyər, həmçinin aksizlərin həcmi (aksizli buraxılan mallara) daha çoxdur. Bu onunla müəyyən edilir ki, əlavə dəyər vergisinin tarif dərəcəsi və aksizlər məhsulun ümumi qiymətə görə münasibətdə təyin edilir, gəlirə görə verginin faiz dərəcəsi isə ancaq gəlirə görə münasiıbətdə təyin edilir.
Qiymət sıviyyəsinə müəyyən qədər təsir aksizli mallar üçün əlavə dəyər vergisi təsir göstərir. Əlavə dəyər vergisi özündə aksizlər daxil edilən qiymətlərə tətbiq edilir. Əlavə dəyər vergisinin həcmi nəticədə kifayət qədər əhəmiyyətli görünür. Əlavə dəyər vergisi istehsalçı firmanın vergisidir, ancaq son anda alıcılar tərəfindən ödənilir. Aksizdən fərqli olaraq bu vergi növü bütün növ məhsullardan alınır.
Vergi yığımlarına həmçinin gömrük rüsumları da aiddir. dxal məhsulları adətən gömrük rüsumuna o hallarda cəlb olunur ki, o zaman ki, daxili bazarda satışı ilə qiymətləri ki, yerli malların qiymətlərindən az olsun. Beləliklə, idxal mallarına gömrük vergisi yerli məhsul istehsalçılarının müdafiəsinə istiqamətləndirilmiş tədbirlərdən biri sayılır. xraca gəldikdə isə bir qayda olaraq əlavə gömrük rüsumlarına cəlb edilmişdir.
Qiymətə inflyasiya səviyyəsinin təsiri vergi siyasətinə də mənfi dərəcədə təsir göstərir. Nəqiqətən də qiymət artımında büdcənin xərclər hissəsi də qiymət artımında büdcənin xərclər hissəsi də artmalıdır ki, bu da vergi daxilolmaları hesabına formalaşır. Təbii haldır ki, qiymətlərin qalxması ilə birlikdə vergi daxilolmaları da artacaqdır, ancaq bu artan büdcə xərclərinin ödənilməsinə kifayət etməyəcəkdir. Belə hallarda yeni vergini işə salmaq lazım gəlir. nflyasiyanın mənfi təsiri vergi yığımı nəticəsində toplanmış məbləğin “ucuzlaşdırılması” ilə nəticələnir. Məsələ belədir ki, inflyasiya “ucuzlaşması” zamanı həm də vergiyə cəlb olunan baza hissədə “ucuzlaşır”. Ona görə də lazım olan
347
pul məbləğini əldə etməyə cəhd göstərmək müəyyən qədər verginin faiz dərəcəsinin yüksəlməsinə (hərdən iki və daha çox) gətirəcəkdir. Beləliklə, vergitutulma sistemi verilmiş malın qiymətinə həlledici təsir göstərir. Müxtəlif bərabər
səviyyələrdə vergi
rüsumlarının ödənilməsinin vacibliyi təklifin azalmasına və tələbin azalmasına gətirəcəkdir. Eyniləşdirilmiş qiymətin əmələ gəlməsinə vergi rüsumlarının kəmiyyət təsiri şəkil 8.16-da göstərilmişdir. Bu şəkildə üfüqi xətt üzrə “V” satıla bilən malların həcmi toplanılır. Şaquli xəttə isə P vergi tarifinin miqdarı və S ümumi xərclərinin məbləği qoyulur.
Şəkil 8.16 Məhsullara tarazlaşdırılmış qiymətin əmələ gəlməsinə vergi rüsumlarının təsiri.
Təbii haldır ki, vergi tariflərinin artması nəticəsində satılan malların həcmi də azalacaqdır. Əksinə, vergi tarifinin azaldılması satış həcmi onda mütləq yüksələcəkdir. Şəkil 8.16-da qrafiki bir tonlu (eknəsər) öldürücü xətti özündə əks etdirir. Xərclərin ümumi məbləği
1
1
P 1
2
2 V
2 P 348
verilmiş məhsulun satış həcminin artması ilə çoxalacaqdır. Satışın həcmindən xərclərin ümumi məbləğinin asılılığının vergi tarifinin qeydə alınmış mahiyyəti bir tonlu artan liniyada 1
təsvir edilmişdir.
Başqa cür, daha yüksək tarifli vergi yığımı, satışın həcmindən xərclərin ümumi məbləğinin asılılığı bir tonlu artan xəttə 2
, ancaq 1
yuxarı xəttə yerləşdiyini ifadə edəcəkdir. Bu ona bərabərdir ki, verilmiş həcmdə satışın böyük əhəmiyyəti faiz dərəcəsinə və xərclərin böyük həcminə münasib gələcəkdir.
Şəkil 8.16-da verilmiş qrafikdən görmək olar ki, vergi tarifi faizinin yüksəlməsi 1
dən 2
verilmiş məhsulun satış həcminin azalmasına gətirəıcəkdir 1
dən
2 V
Qeyd etdiyimiz kimi, vergi tarifinin artırılması bir tərəfdən, hər bir ədəd satılan məhsuldan tutulan vergi daxilolmasını çoxaldır, digər tərəfdən də satış həcminin azalmasına gətirəcəkdir. Hələlik bu iki əks mövqeli meyllər qarşılıqlı surətdə bir-birini Ona görə də vergi daxilolmaların ümumi həcmi yüksəlir.
Qiymətlərin yüksəldilməsi yolu ilə əmələ gələn satış həcminin azaldılması Vergi tarifinin yüksəlməsi səbəbinə görə qiymətlərin artması yolu ilə əmələ gələn satış həcminin azalması yüksək qiymət həddində malın hər ədədinə satışdan daxil olan vergilərin artması aşmağa başlayır, verilmiş məhsula görə satışdan daxil olan vergilər aşağı düşəcəkdir. Buna görə də verginin tarif dərəcələrindən asılı olaraq vergi daxilolmaların ümumi həcmi də maksimum olacaqdır. Daha yüksək böyük faiz dərəcəsində vergiyə görə xərclərin də qiymətin yüksək olması bu cür olacaqdır. Nəticədə verilmiş malın alınması dayanacaq, yəni ki, onun satış həcmi sıfra bərabər olacaqdır. Onda verilmiş mala görə vergi daxilolmasının həcmi də sıfra bərabər olacaqdır.
Ümumi məbləğin, maksimum daxil olan verginin faiz dərəcəsindən asılılığı Amerika iqtisadçısı Artur Laffer tərəfindən təyin edilmişdir. Lafferin əyri xətti, bu keyfiyyət asılılığını əks etdirən şəkil 8.17-də göstərilmişdir.
Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|