353
Şəkil. 8.19. Vasitəli və vasitəsiz metodlarla qiymətin dövlət
tənzimlənməsi.
Qiymətin vasitəli dövlət tənzimlənməsi dövlət orqanlarının
qiymətin təyin edilməsində və qiymətin əmələ gəlməsində müəyyən
qaydaların tətbiq edilməsində inzibati müdaxiləni ifadə edir.
Qiymətin vasitəsiz dövlət tənzimlənməsi qiymətin özünün
tənzimlənməsi kimi deyil, qiymətə təsir göstərən amillərin
tənzimlənməsini ifadə edir. Dövlət orqanları qiymətin vasitəsiz
tənzimlənməsi üçün vergi, dotasiya, gəlir, valyuta kursu, idxal və ixrac
rüsumları, kvota və imtiyazlar üşün uçotun tarif faizini təyin etmək yolu
ilə ararır.
Dövlət tərəfindən qiymət sahəsində müəyyən siyasətin həyata
keçirilməsi vacib və məqsədəuyğundur. Bu onunla izah olunur ki, bazar
iqtisadiyyatı şəraitində hərdən daxili vasitələr hesabına iqtisadiyyatın
ümumi effektivliyinə nail olmasını təmin etmək mümkün olmur. Bu
vəziyyət “bazarın imtinası” adlanır.
Dövlətin qiymət siyasətinin əsas prinsipləri şəkil 8.20-də
göstərilmişdir.
Utilitarizm
(mənfəətpərəstizlik)-iqtisadi fəaliyyətin
idarə
edilməsində xüsusi yanaşmadır və buna görə də ictimai faydalılıq
cəmiyyətin hər bir üzvünün faydalılıq cəmini özündə ifadə edir.
Eqalitarizm-iqtisadi fəaliyyətin idarə edilməsində xüsusi
yanaşma olub, hansı ki, nemətlərin cəmiyyət üzvləri arasında bərabər
bölüşdürülməsi ədalətli prinsip hesab edilir.
Royla görə ədalətlilik (düzgünlük) –iqtisadi fəaliyyətinin idarə
edilməsində xüsusi yanaşma üsulu olub, belə ki, cəmiyyətdə nemətlərin
bölüşdürülməsi, ilk növbədə yaradılmış nemətlərin bölüşdürülməsi ilk
növbədə maksimal faydalılığı təmin edən cəmiyyət üzvləri arasında
paylamalıdır.
Ədalətliyə görə bazar yanaşması-iqtisadi fəaliyyətin idarə
edilməsində xüsusi yanaşmadır və buna müvafiq olaraq ədlətlik prinsiri
effektiv fəaliyyət göstərən bazara görə təyin edilir. Buna görə də bazar
fəaliyyətinin effektivliyi deyəndə Pareto effektivliyi dərk edilməlidir.
Yəni ki, bu cür iqtisadi vəziyyət, bir iqtisadi subyekt üçün situasiyanın
gələcək inkişafına nail olmaq digər subyektlərin hesabına olacaqdır.
354
Dövlətin qiymət yaratma prinsipləri
Utilizasiya
Eralitarizm
Royla görə həqiqətlər
Bazar yanaşması
Digər sözlə ifadə etsək son həddin verilmiş şəraiti iqtisadi rifahın
hesabına başa gələcəkdir. Vasitəli dövlət tənzimlənməsinə dondurulma
xarakterikdir, yəni ki, daimi qiymətin təyinidir. Bu cür doldurulma ya
ümumi, hansı ki, yüksək inflyasiya tempinə qalxdığı zaman əmələ gələ
bilər ki, bu zaman digər üsullar vasitəsilə həmin inflyasiyanın qarşısını
almaq olmur.
Axırıncı
halda
dondurulma
gündəlik tələbat mallarlna şamil edilir ki,
bu da həyat üçün vacib olan məhsullardır.
Qeyd edilmiş qiymət daimi olaraq,
əvvəlcədən təyin edilmiş səviyyədə konkret
növ mallar üçün müvafiq dövlət orqanları
tərəfindən müəyyənləşdirilir. Dondurulmuş
qiymətlərdən fərqli olaraq bu və ya digər
qiymət həddində qiymətin qeydə alınması
nəinki böyük inflyasiya vəziyyətində qəbul edilir. Qiymətin qeydə
alınması bazar adi bazar iqtisadiyyatı şəraitində də həyata keçirmək
mümkündür. Bu da inflyasiya proseslərinin qarşısının alınmasını aradan
qaldırmaqdan ötrü edilir. Bu və ya digər səviyyədə qiymətin qeydə
alınmasının həlli üçün verilmiş məhsulun rentabelliyinin analizinin
aparılması, gəlirin həcminin təyin edilməsi lazım gəlir. Əgər qeydə
alınmış qiymət bazar fəaliyyətinin təşkilatçılarını, istər müəssisə, istərsə
də ayrı-ayrı fiziki şəxs olsun, onlar tələb etdiyi gəliri əldə etmədiyi
halda müxtəlif mübahisələrə gətirəcəkdir. Belə vəziyyətlərdə dövlət
orqanlarının vəzifəsi ondan ibarət olmalıdır ki, həmin orqanlar
potensial konfliktlər üzə çıxartmalı və bu və ya digər malın dövlət
tərəfindən qeydə alınmış qiymətinə qədər aradan qaldırmalıdır.
Müəyyən dövr ərzində qiymət səviyyəsinin təyin edilməsi
adətən qıtlıq şəraitində hayata keçirilir. Az tapılan məhsulların
qiymətinin tez qalxması və ona nəzarətsizlik, həmin məhsulların
istehsalının həcminin artması şəraitində əmələ gəlir. Bu son nəticədə
istehsal həcminin azalmasına gətirib çıxaracaqdır. Bu da öz növbəsində
qıtlığın artmasına və bununla bərabər qiymətin gələcək artımına səbəb
olacaqdır. Nəticədə, inflyasiya üçün növbəti şərait yaranacaqdır. Həmin
dövr ərzində qiymət artımı və yz qiymət səviyyəsinə dövlətin vasitəli
tənzimləmə mexanizmin tətbiqi inflyasiya proseslərin vaxtında
qarşısının alınmasına bilavasitə kömək göstərəcəkdir.
355
Bəzən dövlətin vasitəli üsulla qiymət tənzimlənməsi rentabel
normativi səviyyəsində təyin etməklə həyata keçirilir ki, bu da
məıhsulun
hər
ədədin satışının əmələ gələn gəlirlərin
məhdudlaşdırılmasıdır. Bu vasitəli dövlət tənzimlənməsi monopolist
müəssisələrin məhsulları üçün tətbiq edilir. Onu həmçinin yerli inzibati
orqanlar müxtəlif növ xidmətlərin qiymətlərini birbaşa tənzimləmək
üçün istifadə edirlər.
Ayrı-ayrı regionlarda satılan bu və ya digər mallara dövlətin
vasitəli formada qiymət tənzimlənməsi tədarük, satış və satış
orqanlarını cəlb etməklə yerli inzibati orqanlar tərəfindən icazə verilən
səviyyədə əlavə və rüsum qoymaqla tətbiq edilir. Əlavə qiymətin təyini
konkret regionlarda məhsulların satışı və nəqliyyat xərclərinə görə tətbiq
edilir. Dövlətin birbaşa (vasitəli) qiymət tənzimlənməsini deklarasiya
edilmiş qiymət, yəni ki, dövlət orqanları tərəfindən təklif olunan qiymət
səviyyəsi haqqında məlumatlar aiddir. Bu cür deklarasiya bildiriş
xarakteri daşıyır. Əgər deklarasiya edilmiş qiymət qəbul olunarsa,
müvafiq məhsulun istehsalçıları kommersiya sirrinə istinad etmədən bu
cür deklarasiyanı təqdim etməlidir.
Mühüm növ məhsullara hərdən məsləhət səviyyəsində qiymət
təyin edilir. Onda məhsulun faktiki qiyməti məsləhət görülən səviyyədə
olacaqdır. Ancaq məhsulun məsləhət gördüyü qiymətdən yuxarı
səviyyədə satışı zamanı proqressiv vergi növü tətbiq edilir.
Dövlətin vasitəli qiymət tənzimlənməsi həmçinin qarşılıqlı
qiymətin təyin edilməsinə də aid etmək lazımdır. Yəni ki, bir məhsula
görə qiymətin dəyişməsi müvafiq olaraq digər məhsulun qiymətin
dəyişməsinə gətirəcəkdir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin vasitəsiz metodu üzrə
qiymət tənzimlənməsi əhalinin gəlirlərinin idarə edilməsi, vergilərin
tənzimlənməsi yolu ilə əmtəə həcminin təklifinə təsir göstərməklə bazar
sorğusunu ödəməkdən ibarətdir.
Dövlətin vasitəsiz metodu ilə qiymət tənzimlənməsi özündə
dövlət tədarükü, vergilərin təyin edilməsi, vergi tarifi, ödəniş və imtiyaz,
pul kreditinin və pul dövriyyəsinin tənzimlənməsi, dövlət investisiya
siyasətinin həyata keçirilməsi, valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi,
idxal və ixrac rüsumlarının və imtiyazların, amortizasiya normalarının
təyin edilməsi, nəzarət və dövlət xərclərinin tənzimlənməsi ifadə edir.
Texniki vasitəsiz yolu ilə qiymətin dövlət tənzimlənməsi
müvafiq vergi qanunvericiliyin təsbiqi yolu ilə, büdcədən maddi yardım
Dostları ilə paylaş: |