А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
411
növ maşın və avadanlıq bazarlarının qarşlıqlı əlaqəli birliyi deməkdir. Təklifin yüksək monopolizasiya və konsentrasiya səviyyəsi ilə xarakterizə olunan daxili milli bazardan fərqli olaraq dünya bazarında rəqabətin çox yüksək səviyyəsi nəzərə çarpır. Bu onunla izah olunur ki, bazara bir ölkənin hüquqlarında olduğundan çox istehsalçı daxil olur, həmçinin müxtəlif ölkələrdə başqa-başqa müsəssisələr tərəfindən istehsal olunan eyni bir məhsulun keyfiyyəti və istehlak xüsusiyyətləri müxtəlif cür olur. Nəzərə almaq lazımdır ki, dünya bazarında müxtəlif istehsalçılar tərəfindən istehsal edilən eyni çeşidli məhsullar üçün qiymətlər qiymətəmələgətirici faktorlara görə müxtəlif ola bilərlər. Bu faktorlar dünya bazarında faktiki satış qiymətlərinin artması, həm də azalması istiqamətində fəaliyyət göstərir (şəkil 10.3.).
Dünya bazarının qiymətəmələgətirici faktorları. Məhslun həcm tsikli
Məhsul mənimsənilməs i mərhələsində yüksək qiymət Artım mərhələsində Yetkinlik mərhələsində Avadanlıqların universallıq Istehsalçıya investisiyaların Iri miqyaslı buraxılış Birbaşa
normativ xərc Kruitlərin verilməsi Investisisya sisteminin Ehtiyat hissələri və satışdan sonrakı Infrastrukturun formalaşması
412
Şə
qiymətəmələgətirici faktorları.
Emaledici sənaye məhsullarında qiymətəmələgəlmənin belə xüsusiyyəti aşağıdakı kimi izah olunur. Yeni məhsul məsimsənilərkən rəqabət o qədər də güclü olmur, tələb elastikliyi isə aşağı olur. Başqa sözlə desək nə qədər ki, yeni məhsul azdır, onu hər hansı təklif edilən qiymətə alırlar. Artım mərhələsində qiymət rəqabəti adətən artır. Bu da öz növbəsində məhsulun qiymətinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Yetkinlik mərhələsində adətən istehsal xərcləri artır və rəqabətli qeyri-qiymət faktorları böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Xammal üçün təyin edilmiş belə qiymət səviyyəsi ilə istehsalçıların hamısı hesablaşmalı olurlar. Çox da yüksək olmayan xərc səviyyəsi ilə xammal işi edən ixracatçılar öz xammalını dünya bazarında satarkən külli miqdarda mənfəət əldə edirlər. Xammalın baha qiymətə əldə etmiş ixracatçılar isə ya çox az miqdarda mənfəət əldə edirlər, ya da ki, dünya bazarından tamamilə gedirlər. Beləliklə, dünyanın xammal bazarı üçün ixracatçının qarşılıqlı fəaliyyəti və bir-birinə qarşılıqlı təsiri, həmçinin birja kotirovkaları xarakterikdir. Müəyyən bir növ xammal üçün əsas rolu ixracatçıların təyin etdiyi qiymətlər oynayır və birja kotirovkaları da bu qiymətlərin ardınca hərəkət etməlidirlər. Digər xammal növləri üçün, əksinə, birja kotirovkaları xammal məhsullarına qiymətlərin təyin edilməsində aparıcı rol oynayır. Xammal məhsullarının bəzi növləri üzrə (məsələn: kənd təsərrüfatı üzrə qeyri-ərzaq məhsulları) birja kotirovkaları məhsul üçün qiymətlərin təyin edilməsində yeganə istiqamət olaraq qalır. Dünya xammal bazarının daha bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, eyni növlü xammal növləri üçün aşağıdakılara uyğun olaraq müxtəlif qiymətlər təyin edilir: 1) müxtəlif spesifik regionlara görə 2) istifafadə edilən müxtəlif növ valyutalara görə 3) tələb və təklif arasındakı münasibətlərin müxtəlifliyinə görə 4) müxtəlif alıcı katereqoriyaları üçün endirimlərə görə.
413
Dünya xammal bazarının ən mühüm xüsusiyyəti məhsul qiymətinin formalaşmasında dövlət və dövlət orqanlarının iştirakının yüksək səviyyə olmasıdır. Bəzən hətta elə olur ki, bu və ya digər xammal məhsulları növlərində qiymətlərin formalaşması üçün istehsalçı dövlətlər assosasiyada birləşirlər. Assosasiyada istər istehlakçılar, istər sə xammal məhsulları istehsalçıları birləşə bilərlər. Xammal məhsulları üçün QƏ9 xüsusiyyətləri şəkil 10.4.-də göstərilmişdir. Beləliklə, idxal və ixrac məhsulları üçün təyin eedilmiş daxili və dünya qiymətləri qarşılıqlı əlaqəli olmasına baxmayaraq çox nadir hallarda uyğun gəlir. Bir qayda olaraq, daxili bazar qiymətlər dünya bazar qiymətləri ilə müqayisədə daha yüksək olurlar. Burada müstəsna hal olaraq elə xammal məhsullarının idxalı baş verir ki, həmin xammal növü demək olar ki, yeganədir və ya keyfiyyətinə görə üstündür və bu xammal yalnız bir ölkədə hasil edilir və ixrac olunur. Belə halda bu xammal növü üçün daxili bazarda təyin edilən qiymətlər həmin xammal növü üçün təyin eedilmiş dünya bazar qiymətlərinin səviyyəsindən aşağı olur. Bir qayda olaraq daxili bazar qiymətlərinin dünya bazar qiymətlərindən üstünlüyü əsasən idxal edilən məhsullar üçün xarakterikdir ki, bu da məhsul ölkəyə daşınmasının artımını stimullaşdırır. Ixrac edilən məhsullar üçün daxili bazar qiymətlərinin dünya bazar qiymətləri üzrərində belə üstünlüyü daha az əhəmiyyət kəsb edir. Daxili milli bazar və dünya bazarı arasında gömrük rüsumları və müxtəlif güzəşt növləri ilə şərtlənmiş fərqlər vardır. Belə vəziyyəti dəf etmək vacibdir. Bu halda daxili bzar qiyməti və dünya bazar qiymətlərinin səviyyəsi bir-birinə yaxınlaşır. Burada dünya bazar qiymətləri qiymət liderləri kimi nəzərdən keçirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xaricə məhsulun çatdırılması ixracatçı ölkələrdə rəqabət apara biləcək istehsalçılar tərəfindən həyata keçirilir. Biz qeyd etmişdik ki, dünya bazar qiymətləri bəzi hallarda bu və ya digər məhsulun ixracı vaxtı daxili bazar qiymətlərindən aşağı olur. Əgər daxili bazarın əhəmiyyətli dərəcədə geniş həcmi varsa, onda ixracatçılar dünya bazarında özlərinin nisbətən aşağı səviyyəli mənfəətini həmin xammal növü həmin ölkədə hasil edilən və ixrac olunan yeganə və ya üstün resusr olsun. Bu halda həmin xammalın qiyməti daxili bazarda həmin xammalın dünya bazarındakı səviyyəsindən aşağı səviyyə olur. Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|