414
Şəkil 10.4. Dünya bazarında xammal məhsulları üçün
qiymətəmələgəlmə
Xammal
qiymətləri
nin
Müxtəlif
regionlar
Idxal
prosesinə
Istehsalçı
ölkələr
Istehlakçı ölkələr
asosasiyası
Müxtəlif
valyutalar
Xammal məhsulları üçün QƏ9-nin xüsusiyyətləri
Dünya
bazarında
tələb və
Xərclərin
səviyyəsinin
məhdudlaşdırıla
m
Rentabellik
səviyyəsinin
məhdudlaşdırılama
sı
Mənfəət
artımının
məhdudlaş
Dünya
bazarından
Birja
kotirovkalar
Birja
kotirovka
larının
Birja
kotirovka
larının
Биръа
котировкала -
рынын вя
хяржляринин
бярабяр
щцгуглуьу
Birja
kotirovkaların
dünya
qiymətlərinin
Müxtəlif zamn
müddətləri
üçün
Müxtə
lif
alıcı
Dövlətinlə
dövlət
Ixrac
prosesinə
415
Bir qayda olaraq, daxili bazar qiymətlərinin dünya bazar
qiymətlərindən üstünlüyü əsasən idxal məhsulları üçün xarakterikdir.
Ixrac məhsulları üçün daxili qiymətlərin bazar qiymətlərindən belə
üstünlüyü az əhəmiyyət kəsb edir və demək olar ki, olunu heç də yeri
yoxdur.
Daxili milli bazar və dünya bazarı arasında gömrük rüsumları və
müxtəlif güzəşt növləri ilə şərtlənmiş müxtəlifliklər vardır. belə
əsaslanmanı dəf etmək lazımdır. Belə olduqda daxili və dünya
qiymətləri bir-biri ilə yaxınlaşır. Dünya qiymətləri belə olduqda qiymət
lideri kimi çıxış edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xaricə malın
çatdırılması ixracatın çatdırılması ölkələrdə rəqabəti daha güclü olan
istehsalçılar tərəfindən həyata keçirilir.
Biz qeyd etmişdik ki, hər hansı bir məhsulun ixracatı zamanı
bəzən dünya qiymətləri daxili bazar qiymətlərindən aşağı ola bilər. Əgər
daxili bazarın həcmi, çeşidi böyükdürsə, onda bu ixracatçılar daxili
bazardakı əlavə gəlir hesabına dünya bazarındakı minimal mənfəəti
kompensasiya edə bilirlər.
Dünya bazarı ümumi bazar üçün istifadə edilmiş anlayışı qəbul
etmək olar. Amma belə olduğu halda uyğun şəkildə onların bölgüsü
zəruridir.
Dünya bazarındakı makrogöstəricilər ayrı-ayrı ölkələrin ümumi
milli gəlirinin həcmi ilə kredit üçün nəzərdə tutumluğu qiymətlər üzrə
məlumatlar ilə, əmtəə dövriyyəsinin həcmi ilə, müxtəlif sahələr üzrə
istehsalın həcmi ilə xarakterizə olunur.
Dünya bazarındakı mikrogöstəricilər isə ayrı-ayrı müəssisələrin
istehsal həcmi, tikinti və fəaliyyətə yeni güclərin daxil edilməsi həcmi,
bu və ya digər məhsulun istehsalı və satışı həcmin, ayrı-ayrı sahələr üzrə
kapital dövriyyəsi ilə xarakterizə olunur.
Dünya əmtəə bazarında müxtəlif seqmentlər üçün qiymətlərin
formalaşması xüsusiyyətindən asılı olaraq bazar iki yerə bölünür; qapalı
və açıq bazarlar.
Qapalı bazarda (bu yaxud bazarın qapalı seqmentlərində) təkcə
qiymət faktorları deyil, həmçinin qiymətdənkənar faktorlar da fəaliyyət
göstərir. Belə faktorlara müəyyən bir pay ilə iştirak haqqında,
ixtisaslaşma və kooperasiya haqqında müxtəlif növ razılaşmalar, valyuta
– kredit və hərbi – siyasi sazişlər aid edilə bilər. Belə bazarlarda
firmadaxili çatdırılmalar, iqtisadi – ticarət qrupları daxilində
çatdırılmalar, barter, kompensasiya, klirinq və ixrac ilə çatdırılmalar,
416
həyata keçirilir, kömək və birgə müştərək fəaliyyət proqramlarından
istifadə olunur.
Açıq bazar onunla xarakterizə olunur ki, burda qiymət satıcının və
alıcının qarşılıqlı anlaşması yolu ilə yaranır. Alıcılar və satıcılar istər
dövlət müəssisəsi, istər şəxsi müəssisə, istərsə də ayrı-ayrı şəxslər ola
bilər. Burada birbaşa anlaşmalar üstünlük təşkil edir, qiymətlərdə isə
dinamik dəyişkənlik və elastiklik üstünlük təşkil edir.
Açıq və qapalı bazarın spesifik xüsusiyyətləri şəkil 10.5.-də
göstərilmişdir.
Təcrübələr əsasında dünya qiymətləri kimi əsas malgöndərənlərin
ixracat qiymətləri, həmçinin əsas alıcıların idxal qiymətləri təyin edilir.
Dünya qiymətləri beynəlxalq ticarətin bir neçə mühüm və ümumi olaraq
ictimaiyyətdə tanınmış mərkəzlərində təyin olunmuş qiymətlər əsasında
da yarana bilər. Dünya qiymətləri həm də verilmiş məhsulun istehsal və
ya istehlakı ilə məşğul olan əsas rayonlarda təyin edilə bilər.
Dünya bazarları
Açıq bazarlar
Satıcıların və alıcıların
məhdudiyyətsi
daxil olması
Birdəfəlik
sövdələşmələrin
Qiymətlərin
dinmaik
Qeyri-qiymət
məhdudiyyətləri
Qapalı bazarlar
Müəyyən bir payla
iştirak haqda
Ixtisaslaçma və
kooperasiya haqda
Valyuta-kredit sazişləri
Hərbi-siyasi sazişlər
Baryer üsulu ilə çatdırılmalar
Klirinq və
kompensasiya
Ticarət-iqtisadi qruplaşmalar
Kömək və birgə
fəaliyyət proqramları