А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 1949 –cu illər boyu ABŞ antiinhisar orqanları tərəfindən davam edən məhkəmə izləmələrinə dözə bilmədi. Bununla belə fəaliyyət dövründə “FEB” karteli ilə yaxınlaşan bəzi elektrotexnika nəhəngləri tamamilə başqa məhsul buraxılışı üzrə saziş bağladılar.
2.4.Q YMƏTLƏR N TƏLƏB D NAM KASINA TƏS R .
Qeyd edildiyi kimi bəzən tələb hər hansı bir məhsulun qiyməti dəyişərkən köklü şəkildə dəyişir.Belə tələbat elastik tələb adlanır.Əks halda tələb qeyri elastik və ya nisbətən elastik olur. Gördüyümüz kimi təyin edilmiş qiymətlərin dəyişilməsi müxtəlif ola bilər. Buna görə də qiymətlərin dəyişilməsinin tələbın dəyişilməsinə təsirini əsaslı şəkildə nəzərdən keçirək.
Ümumi halda bu və ya digər məhsul üçün tələb elastikliyi mənfi olmalıdır.Başqa sözlə desək, hər-hansı bir məhsul üçün qiymət artımı olduqda ona olan tələb aşağı enir. Amma elə məhsullar da var ki,hətta qiymət qalxdıqda belə onlara olan tələb enmir, əksinə, qalxır. Belə olduqda söhbət məhsula tələbın müsbət elastikliyindən gedir. Bazar davranışı statistikasında belə görünüş “Giffen paradoksu”adlanır.
X X əsrin axırlarında ingilis statistiki R.Giffen britaniyalı kömürçıxaran fəhlələrin büdcəsini öyrənirdi.O,müəyyənləşdirdi ki,çörəyə olan qiymət hər dəfə qalxsa da (məhsul heç də ucuz məhsul deyil,amma gündəlik olaraq zəruridir)ona olan tələb enmirdi,əksinə qalxırdı.Yalnız XX əsrin 20-ci illərində o vaxtlar az tanınmış olan iqtisadçı E.E.Sulutski taliyanın iqtisadi-statistik jurnalında yerləşdirdiyi məqaləsində bu paradoks üçün izahat verdi.
Alimin fikrincə, çörəyin qiymətinin qalxması ona görə ona olan tələbatın azalmasına gətirib çıxarmır ki,çörək sadəcə olaraq ilkin zəruriyyət məhsulu deyil,həyati zəruri olan bir məhsuldur.Tələb müəyyən səviyyədən aşağı enə bilər,amma tam olaraq azalmaz.Burada məhdudiyyət yalnız alıcının maliyyə imkanlarında ola bilər.Buna görə də çörəyin qiyməti artarkən digər ərzaq məhsullarını əldə etmək imkanı azalır.( məs:ət,yağ,meyvə və s.).Bunların əvəzinə çoxlu miqdarda,amma nisbətən ucuz olan məhsul – çörək alınır.
Belə hesab edilir ki,bu paradoksal qanunauyğunluq “2-ci çorək üçün” – kartof üçün və bəzi tərəvəz məhsulları üçün də qəbul 67 edilir.Amma ucuz məhsullar üçün tələbın artması qida strukturunun korlanmasına gətirib çıxarır.
Qiymət dəyişikliklərinin tələb dinamikasına təsirini öyrənmək üçün çarpaz elastiklik anlayışını nəzərdən keçirək.
Məlum olduğu kimi məhsula olan tələb səviyyəsi təkcə həmin məhsulun qiymətindən deyil, həm də qarışıq mallara olan qiymətlərdən asılıdır.Birinci növbədə bu məhsulun əvəzedicilərinə aiddir.
Belə asılılığı kəmiyyətcə ölçmək üçün çarpaz elastiklik əmsalından istifadə etmək qəbul edilmişdir.Hər hansı 2 məhsul üçün tələbın çarpaz elastiklik əmsalı bu məhsullardan birinin satış qiymətinin bir faiz dəyişilməsi zamanı digərinə tələb səviyyəsinin faizlə dəyişilməsinə bərabərdir.
ki məhsulun tələbının çarpaz elastiklik əmsalı məşhur statistik formulalara görə hesablanır və bunları riyazi statistikada xüsusi ədəbiyyatda tapmaq olar.
Tələb üzrə çarpaz elastiklik əmsalının ən müsbət işarəsi ondan ibarətdir ki, hər hansı bir məhsula olan tələb artarkən digər məhsula da tələb artır.Əksinə,tələb üzrə çarpaz elastiklik əmsalının mənfiliyi o deməkdir ki,bir məhsula tələb azalarkən digər məhsulun qiyməti artır.
Məsələn,A.N.Tsatsulin tərəfindən tədqiq edilərək nəşr edilmiş Sankt-Peterburq şəhərində qənnadı məmulatlarının satışı haqqında statistik məlumatların öyrənilməsi zamanı aşağıdakılar məlum oldu.”Şokoladlı konfetlər” adlı məhsullar üçün qiymətlərin 1 % artırılması ona olan tələbatın 0,924% azalmasına gətirib çıxa- rır;Bütövlükdə şəkərli məmulatlar üçün qiymətin 1 % yüksəlməsi 2,957 %-ə enir.Yaxın məhsul-əvəzedicilərə - karamel,noğul,iris və s. – qiymətlərin 1 % belə yüksəlməsi uyğun olaraq şokolad məmulatlarına olan tələbın 0,029; 1,214; 0,160% və s. artması ilə nəticələ- nir.Deyilənlərdən yalnız birincisi birbaşa elastiklik əmsalıdır,qalanları isə əvəzedici məhsullara aid olan çarpaz qiymət elastikliyidir.
Bir qayda olaraq,əvəzedici məhsullara çarpaz elastiklik əmsalı müsbət olmalıdır.Çarpaz elastiklik əmsalının mənfi olması tələbın digər əvəzedici məhsullara keçməsi deməkdir.
Hal-hazırda belə hesab edilir ki,adi tələb əyrisinin (yəni tələb – qiymət koordinatı əsasında qurulan əyri )mənfi yönəlməsi var.Başqa sözlə desək məhsulun qiyməti və ona olan tələb arasında əks asılılıq ( proporsional olması vacib deyil) vardır.Ümumi tələb qanununun müasir anlayışı bundan ibarətdir. 68
Real olaraq elə hallar baş verir ki,bunları ümumi qanundan kənar olaraq nəzərdən keçirmək olmaz.Belə hallara aiddir:
*Snoblar (özünü aristokrat göstərməyə çalışan şəxs) məhz elə məhsulları almağa çalışır ki,onların qiymətləri get-gedə qalxsın və bu iş təəssürat yaratmaq məqsədi ilə həmin məhsullara olan tələbdən asılı olmayaraq həyata keçirilir ( snob effekti ).
*Məhsul bahalaşdıqca daha böyük həcmdə məhsul alan istehlakçıların nümayişkəranə davranışı ( Veblen effekti )
*həmcins olan eyni mallar müxtəlif mağazalarda yüksək qiymətlərlə satılır.Çox vaxt hətta səhv fikir də irəli sürülür ki,guya qiymətin yüksək olduğu mağazada keyfiyyət yüksəkdir;
Alıcılar məhsul qiymətinin gələcək artımını gözləyərək alış həcmini yüksəldirlər ( gözlənilən qiymət dinamikası effekti ).
“Tələbin dəyişməsi” və “Tələb həcminin dəyişməsi” anlayışlarını ayırmaq lazımdır.
Tələb həcminin dəyişilməsi – tələb əyrisi boyunca (yuxarı və ya aşağı) məhsulun qiymətinin dəyişilməsinin təsiri altında hərəkət deməkdir ( şəkil 2.9 (a) ).
Шякил 2.9. Тяляб щяжминин вя тялябин дяйишмяси хятляри Tələbin dəyişməsi - tələb əyrisinin özünün istehlakçının gəlirləri,üstünlükləri,əvəzedici məhsulların qiymətləri və digər faktorların dəyişilməsinin təsiri altında yerdəyişməsi deməkdir (şəkil 2.9(b) ).
Şəkil 2.9(a) üçün tələbin dəyişməsinin ümumi qanununda, əgər, q 2 >q 1 ,isə onda p 2 1.
Şəkil 2.9(b) üçün əgər q=const olarsa, onda.
Tələb elastikliyi işarəsindən başqa ( “minus” və ya “plyus” ) elastiklik əmsalının mütləq kəmiyyəti də böyük əhəmiyyət kəsb edir. P1
P1 P1
P1 а)
б)
П П
г
г 1
г 2
г г
Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|