А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

84

partiyasının  emalına  çəkilən  ümumi  vaxt  məsrəfi  hazırlaşma-hazırlıq-

yekun zaman (vaxt) və bütün dənə (vahid) vaxtların cəminə bərabərdir. 

Bir  detalın  hazırlanması  üçün  zəruri  olan  vaxt  hazırlıq-yekun  vaxtın 

partiyada detalların sayına bölünən üstəgəl vahid (dənəli) vaxt. Aydındır 

ki,  məhsul  vahidinə  orta  xərclər  də  düşən sabit  xərclər  buraxılış  həcmi 

nə qədər çoxdursa bir o qədər azdır. 

Eyni zamanda istehsalın hədd xərci anlayışı da mövcuddur. Bu 

başqa  şəkildə  marcinal  xərc  adlanır.  Bu  xərclər    məhsulun  buraxılışını 

bir vahid artırmaq üçün verilmiş istehsal həcmində çəkilməsi zəruri olan 

xərcdir. Eynilə artım xərcləri adlanan hədd xərcləri, buraxılışı bir vahid 

artırmaq  üçün  müəssisənin  nə  qədər  çəkəcəyi  xərci  göstərir.  Belə  ki, 

məhsulun  buraxılışının  istənilən  dəyişməsində  daimi  xərclər 

dəyişməməlidir.  Hədd  xərcləri  ancaq  dəyişən  xərclərin  artımı  ilə 

müəyyən edilir.  

Bir  çox  hallarda  ümumi  xərclərin  dəyişən  hissəsi  buraxılan  

məhsulun  həcminə  düz  mütənasibdir.  Bu  o  deməkdir  ki,  məhsul 

vahidinə  düşən  dəyişən  xərclərin  həcmi  məhsul  buraxılışı  həcmindən 

asılı olmayaraq sabit qalır. Lakin bir çox hallarda məhsul buraxılışın hər 

vahidinə  düşən  dəyişən  xərclər  ümumi  məhsul  buraxılışının  artımı  ilə 

azalır.  Bu,  adətən  yüksək  məhsul  həcminin  buraxılışı  üçün  yüksək 

məhsuldarlığa  malik  ixtisaslaşmış  texnoloci  avadanlığın  tətbiqinin 

məqsədyönlüyü  ilə  bağlıdır.  Belə  bir  hala  misal  kimi  müəyyən  aşağı 

səviyyəli  məhsul  buraxılışından  başlayaraq  məqsədyönlü  olan 

avtomatlaşdırılmış axın xətlərindən istifadə çıxış edə bilər. 

Şəkil 3.1-də Q

0

 – istənilən məhsul buraxılışı həcmində dəyişməz 

qalan sabit xərcləri bildirir. K nöqtəsində hədd xərcləri məcmuu xərclər 

funksiyasından  törəmə  funksiyadır.  Qrafiki  şəkildə  o,  bu  nöqtədə 

məcmu  (tam  xərclər)  qrafikinə  toxunanın  meyl  bucağının  tangensilə 

ifadə olunur. Şəkil 3.1-də bu α bucağıdır.  

Orta  xərclər,  yəni  məhsul  vahidinə  düşən  xərclər  yuxarıda 

deyilənlərdən  tam  aşkar  olduğu  kimi  ümumi  orta,  orta  hədd  və  orta 

dəyişən xərclər ola bilər. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

85

 

 

 

 

 

 

                                           α 

                       k 

       Q

0

 

 

 

 

      O 

 

 

Шякил 3.1.Istehsal həcmindən asılı olaraq məcmu xərclər 

 

Hədd  və  orta  xərclərin  buraxılan  məhsul  həcmindən  asılığının 

qrafikinə xarakterik misal şəkil 3.2-də verilir. 

Orta  daimi  xərclər

  –  Bu  şəkildə  işarə  edilərək  (Z

1

)  məhsul 

həcmi  buraxılışına  əks  proporsionaldır.  Yəni  burada  hiperbola  asılılığı 

mövcuddur. 

 

 

                                    Z

n

 

                                            Z

0

 

    Z 

 

                                           Z

2

 

 

                                              Z

1

 

 

 

                                                                  n 

Şəkil 3.2. Orta və hədd xərcləri 

 

Orta  dəyişən  xərclər

  Ə

n

  müxtəlif  şəkillərdə  dəyişilə  bilər. 

Verilmiş  misalda  orta  dəyişən  xərclər  (Z

2

)  ilk  əvvəl  (məhsul 

---

 

86

buraxılışının  artımı  ilə)  azalır,  sonra  isə  müəyyən  məhsul  buraxılışı 

həcmində  onlar  dəyişməz  sabit  olurlar.  Bundan  sonra  isə  (texnoloci 

avadanlıqların  çətinləşməsi,  mürəkkəbləşməsilə)  artır.  Deyilənlərdən 

çıxış  edərək  orta  məcmu  xərclər  (Z

0

)

  qrafikini,  onu  «n»  arqumentinə 

görə  (məhsul  buraxılışı)  diferensiallaşdıraraq  hədd  xərclər  əyrisini  (Z

n

)

 

qurmaq olar. 

Bu  qrafikdə  şaquli  istiqamətdə  orta  ümumi  və  orta  dəyişən 

(qeyri-sabit)  xərclər  arasında  (xətlər  arasında)  məsafə  orta  dəyişməz 

(sabit)  xərclərə  bərabərdir.  Əgər  hədd  xərcləri,  yəni  məhsul  vahidinə 

düşən  xərclər  artıq  buraxılmış  məhsul  vahidinə  düşən  orta  xərclərdən 

aşağı olursa, onda məhsul buraxılışın bu əlavə məhsul vahidinə artması 

orta  xərclərin  azalmasına  gətirib  çıxarır  və  əksinə.  Deməli,  məhsul 

buraxılışının  artımı  ilə  xərclərin  azaldığı  vaxt  hədd  xərcləri  orta 

xərclərdən aşağı olur. Məhsul buraxılışın artımı ilə orta xərclər artarsa, 

onda bu o deməkdir ki, hədd xərcləri orta xərclərdən yüksək olur. 

Təhlilin sadələşdirilməsi üçün bütün resurs növlərini adətən iki 

qrupa  bölürlər.  Şərti  olaraq  kapital  (K)  və  əmək  (Ə)  və  ya  (C,I)  kimi 

işarə edirlər. 

Eyni bir məhsul buraxılışı bu resursların müxtəlif kombinasiyası 

vəhdəti ilə təmin edilə bilər. Şəkil  3.3-də kordinatları K və T-ilə işarə 

edilən verilmiş məhsul həcmini Q və Q

1

-i təmin edən, həmin amillərin 

müxtəlif  kombinasiyalarının  qrafiki  verilmişdir.  Belə  əyrilər 

izokvantalar

  adlanır  və  ya  bərabər  buraxılış  həcmi  xətti  adı  alır. 

Izokvantaların  meyl  bucaqlarına  görə  bir  resursun  digər  resursu  əvəz 

etməsinin  həddi 

  fikir  söyləmək  olar.Bu  cür  norma  altında  əvvəlki 

istehsal  həcminin  saxlanılması  şərtində  bir  növ  resursun  digər  əlavə 

resurs  növü  ilə  dəyişə  bilməsi  kəmiyyətini  bildirir. Aydındır  ki,  xüsusi 

halda  hər  iki  növ  resursun  tam  ekvivalentliyi  zamanı  izokvantalar 

kordinat oxlarına eyni (bərabər) meyilində olan düz xətləri bildirəcəklər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т 

К 

Г

2

 

Г1 

---