А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин



Yüklə 2,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə31/148
tarix14.09.2018
ölçüsü2,96 Mb.
#68571
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   148

 

90

nəzərə  alır.  Aşkar  xərcləri  xarici  xərclər  kimi  adlandırmaq  bir  qayda 



alıb,    qeyri-aşkarı  isə  –  daxili  xərclər  kimi  xərclərin  komponentləri 

cədvəl  3.1-də

  verilmişdir  (+  işarəsi  onu  bildirir  ki,  verilmiş  xərc  növü, 

verilmiş  xərclər  hesablanması  üsulunda  nəzərə  alınır,  «-»  işarə  isə 

nəzərə alınmamasını bildirir). 

Bir  qayda  olaraq  sahibkar  xərcləri  mühasibat  xərclərini  20-

100% üstələyir. 

Cədvəl 3.1. 

Mühasibat və sahibkar xərclərin komponentləri 

Xərc komponentləri 

M.l.  S.x. 

Heyətin əmək haqqısı 



Faizin ödənilməsi 



Avadanlıqların amortizasiyası  + 

Xammal və materiallar 



Sahibkarların əmək haqqısı 



Torpaq rentası 



Öz kapitalına faiz 



Patentlər və «nou-xau» 



 



Qeyd  edək  ki,  başqa  xərc  növü  də  vardır  ki,  hansı  ki,  iqtisadi 

idarəetmə  qərarlarının  qəbul  edilməsi  zamanı  kalkulyasiyaya  daxil 

etmək lazım deyil, lakin nəzərdə tutmaq lazımdır – yəni geriyə qaytarıla 

bilinməyən (dönməz) xərcləri.

 Bu cür itkilərə, məsələn, aşağıdakılar  aid 

edilə bilər: texnoloci avadanlıqların əldə edilməsinə çəkilən xərclər (bu 

xərcləri başqa məhsul növlərinin buraxışılı üçün  istifadə etmək olmaz), 

marketinq tədqiqatlarının aparılmasına çəkilən xərclər və s. 

O  xərclərdən  ki,  yan  keçmək  olar,  onları  qarşısı  alına  bilə



xərclər

  adlandırırlar.  Bu  xərclərə  reklam  fəaliyyətinə  görə  çəkilən 

xərclər, satışın təşkilinə çəkilən xərclər və s. aiddir. 

Istehsal  xərclərinin  tam  şəkildə  hesablanması  kalkulyasiya 

adlanır.  Tam  maya  dəyərinin  kalkulyasiyası  zamanı  bütün  xərcləri 

qruplar üzrə bölüşdürmək qəbul edilmişdir. Məsələn: 

• 

Xammal və materiallar xərcləri; 



• 

Yanacaq; 

• 

Əsas fondların amortizasiyası; 



• 

Sosial sığortaya ayırmalar; 

• 

Köməkçi materiallar; 




 

91

• 



Enerci; 

• 

Əmək haqqı; 



• 

Digər xərclər. 

Maya dəyərinin ayrı-ayrı iqtisadi komponentlərinin pul ifadələri 

arasında  faiz  nisbəti  konkret  məhsulun  istehsalı  üçün  xərclərin 



strukturunu

  təşkil  edir.  Təbii  ki,  müxtəlif  istehsal  üçün  maya  dəyərin 

müxtəlif strukturları xarakterikdir.  

Lakin  tam  şəkildə  bütün  istehsal  üzrə  xərclərin  kalkulyasiyası 

ayrı-ayrı  məhsul  növlərinin  maya  dəyərini  əks  etdirmir.  Hər  şeydən 

qabaq  rzaq  məhsullarının  istehsalının  strukturunun,  texnologiya  və 

maddi-texniki  təminatının  seçimi  zamanı  iqlim,  meteoroloci  torpağın 

(poçva)  və  digər  təbii  şəraitdən  (şərtdən)  çıxış  etmək  zəruridir.  Aqrar 

landşaftın  rasional  riayət  etməyi  qayğısına  qalmaq,  yəni  əkin,  təbii 

(uqodiy), 

meşə 

sahələri 



(nasacdeniəmi) 

arasında 

nisbətlərin 

gözlənilməsi  çox  vacibdir.  Ekoloci  amili  maksimum  nəzərə  alan 

bitkilərin  yetişdirilməsinin  çevik  texnologiyaların  tətbiqi  amili  də  çox 

böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

Maya dəyərinin mümkün aşağı salınma istiqamətini tapmaqdan 

ötrü  xərclərin  ayrı-ayrı  məhsul  növləri  üzrə  bölüşdürülməsini  bilmək 

lazımdır.  Bunu  özündə  aşağıdakıları  əhatə  edən,  bir  məmulatın  maya 

dəyərinin kalkulyasiyasının

 köməyilə etmək mümkündür: 

• 

Xammal və materiallar; 



• 

Yanacaq və texnoloci ehtiyatlar üçün enerci; 

• 

Əmək haqqı; 



• 

Istehsal avadanlıqlarının istismarı üzrə xərclər; 

• 

Sex  və  ümumzavod  xərcləri  (bəzən  bu  xərclər  ayrı-



ayrılıqda kalkulyasiya edilir); 

• 

Zay məhsulun kompensasiyası üçün xərclər; 



• 

Qeyri-istehsal xərcləri. 

Kalkulyasiyanın  sadalanan  maddələri  (qeyri-istehsal  xərclərini 

çıxmaqla 

istehsalın  maya dəyərini təşkil edir. 

Qeyri-istehsal (qeyri-məhsuldar) xərclərinə

 aiddir: 

• 

taraya, qablaşmaya, markalaşmaya və s. çəkilən xərclər; 



• 

reklam fəaliyyətinə çəkilən xərclər; 

• 

standartlaşmaya xərclər; 



• 

ekoloъi tələblərin ödənilməsinə çəkilən xərclər. 




 

92

• 



елми-тядгигат вя тяжрцбя конструктор хяржляри 

• 

кадрларын  щазырланмасы,  йенидян  щазырланмасы  вя 



йенидян бюлцшдцрцлмяси хяржляри 

Məhsulun  müxtəlif  növləri  üçün  kalkulyasiya  öz  aralarında 

müqayisə  edilə  bilər.  Bu  müqayisələrin  nəticələri  bu  və  ya  digər 

məhsulların  istehsalına  başlanması  (qərarlarının  qəbulu  üçün  bu 

buraxılışın  həcmi  və  müddəti  haqda,  eləcə  də  müəssisənin  daha 

məqsədəuyğun inkişafı istiqamətləri haqda əsas) kimi çıxış edə bilər. 

Eyni  bir  texnoloci  proseslərin  istifadəsi  zamanı  və  istehsalın 

dəyişməz  istehsal  üsulu  zamanı  (yəni  məhsul  vahidinə  düşən  xərclərin 

verilmiş  maddə  kalkulyasiyası  zamanı)  buraxılışın  həcminin  dəyişməsi 

ancaq  kalkulyasiyasına  daxil  olan  bütün  resursların  istifadəsinin  eyni 

zamanlı və proporsional dəyişmə yolu ilə həyata keçirilə bilər.  

Əgər  istifadə  edilən  bütün  resursların  həcminin  –  eyni  zamanlı 

artması  nəticəsində  müvafiq  məhsulun  buraxılışı  da  bir  neçə  dəfə 

artıbsa, onda bu onu bildirir ki, istehsal miqyasından daimi (sabit) verim 

yer almışdır.  

Əgər  istifadə  edilən  bütün  resursların  həcminin  eyni  zamanlı 

artması  nəticəsində  müvafiq  məhsulun  buraxılışının  qeyri-proporsional  

şəkildə bir neçə dəfə artmırsa, onda istehsal miqyasından artım verimi 

mövcuddur.  

Əgər  istifadə  edilən  bütün  resursların  həcminin  eyni  zamanlı 

artması nəticəsində məhsul buraxılışı qeyri-proporsional şəkildə daha az 

sayda (dəfə) artarsa, onda bu onu bildirir ki, istehsal miqyasının azalan 



verimi

 yaranır. 

Müxtəlif  istehsal  üsulunda  müxtəlif  məhsul  növlərinin 

kalkulyasiyasının  müqayisəsi  əsasında  təkcə  bu  və  ya  digər  məhsul 

növlərinin  məhsul  buraxılışının  məqsədyönlü  halda  deyil,  həm  də 

istehsal  üsulunun  təkmilləşdirilməsi  yolların  və  tam  şəkildə 

müəssisələrin inkişaf  strategiyası haqda nəticə çıxartmaq olar.  

Kompleks  təhlil  çərçivəsində  iki  parametrlər  qrupunu  ayırmaq 

olar – kapital xərci (K) və əmək xərcləri (I). 

Əmək  resurslarının  dəyəri  əmək  haqqı  dərəcəsilə  ölçülür. 

Kapitalın  dəyəri  ilə  bank  faizinin  dərəcəsilə  ölçülür.  Müəssisənin 

sərəncamında  olan  əmək  və  kapital  resurslarının  miqdarı  limitlidir 

(məhduddur).  Bu  iki  xərclər  maddələr  arasında  nisbətlər  müxtəlif  ola 

bilər. Lakin onlara çəkilən ümumi xərclər sabit, dəyişməz qalır. Bu onu 




Yüklə 2,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   148




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə