90
nəzərə alır. Aşkar xərcləri xarici xərclər kimi adlandırmaq bir qayda
alıb, qeyri-aşkarı isə – daxili xərclər kimi xərclərin komponentləri
cə dvə l 3.1-də
verilmişdir (+ işarəsi onu bildirir ki, verilmiş xərc növü,
verilmiş xərclər hesablanması üsulunda nəzərə alınır, «-» işarə isə
nəzərə alınmamasını bildirir).
Bir qayda olaraq sahibkar xərcləri mühasibat xərclərini 20-
100% üstələyir.
Cədvəl 3.1.
Mühasibat və sahibkar xərclərin komponentləri
Xərc komponentləri
M.l. S.x.
Heyətin əmək haqqısı
+
+
Faizin ödənilməsi
+
+
Avadanlıqların amortizasiyası +
+
Xammal və materiallar
+
+
Sahibkarların əmək haqqısı
-
+
Torpaq rentası
-
+
Öz kapitalına faiz
-
+
Patentlər və «nou-xau»
-
+
Qeyd edək ki, başqa xərc növü də vardır ki, hansı ki, iqtisadi
idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi zamanı kalkulyasiyaya daxil
etmək lazım deyil, lakin nəzərdə tutmaq lazımdır – yəni geriyə qaytarıla
bilinməyən (dönməz) xərcləri.
Bu cür itkilərə, məsələn, aşağıdakılar aid
edilə bilər: texnoloci avadanlıqların əldə edilməsinə çəkilən xərclər (bu
xərcləri başqa məhsul növlərinin buraxışılı üçün istifadə etmək olmaz),
marketinq tədqiqatlarının aparılmasına çəkilən xərclər və s.
O xərclərdən ki, yan keçmək olar, onları qarşısı alına bilən
xə rclə r
adlandırırlar. Bu xərclərə reklam fəaliyyətinə görə çəkilən
xərclər, satışın təşkilinə çəkilən xərclər və s. aiddir.
Istehsal xərclərinin tam şəkildə hesablanması kalkulyasiya
adlanır. Tam maya dəyərinin kalkulyasiyası zamanı bütün xərcləri
qruplar üzrə bölüşdürmək qəbul edilmişdir. Məsələn:
•
Xammal və materiallar xərcləri;
•
Yanacaq;
•
Əsas fondların amortizasiyası;
•
Sosial sığortaya ayırmalar;
•
Köməkçi materiallar;
91
•
Enerci;
•
Əmək haqqı;
•
Digər xərclər.
Maya dəyərinin ayrı-ayrı iqtisadi komponentlərinin pul ifadələri
arasında faiz nisbəti konkret məhsulun istehsalı üçün xərclərin
strukturunu
təşkil edir. Təbii ki, müxtəlif istehsal üçün maya dəyərin
müxtəlif strukturları xarakterikdir.
Lakin tam şəkildə bütün istehsal üzrə xərclərin kalkulyasiyası
ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərini əks etdirmir. Hər şeydən
qabaq rzaq məhsullarının istehsalının strukturunun, texnologiya və
maddi-texniki təminatının seçimi zamanı iqlim, meteoroloci torpağın
(poçva) və digər təbii şəraitdən (şərtdən) çıxış etmək zəruridir. Aqrar
landşaftın rasional riayət etməyi qayğısına qalmaq, yəni əkin, təbii
(uqodiy),
meşə
sahələri
(nasacdeniəmi)
arasında
nisbətlərin
gözlənilməsi çox vacibdir. Ekoloci amili maksimum nəzərə alan
bitkilərin yetişdirilməsinin çevik texnologiyaların tətbiqi amili də çox
böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Maya dəyərinin mümkün aşağı salınma istiqamətini tapmaqdan
ötrü xərclərin ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə bölüşdürülməsini bilmək
lazımdır. Bunu özündə aşağıdakıları əhatə edən, bir məmulatın maya
dəyərinin kalkulyasiyasının
köməyilə etmək mümkündür:
•
Xammal və materiallar;
•
Yanacaq və texnoloci ehtiyatlar üçün enerci;
•
Əmək haqqı;
•
Istehsal avadanlıqlarının istismarı üzrə xərclər;
•
Sex və ümumzavod xərcləri (bəzən bu xərclər ayrı-
ayrılıqda kalkulyasiya edilir);
•
Zay məhsulun kompensasiyası üçün xərclər;
•
Qeyri-istehsal xərcləri.
Kalkulyasiyanın sadalanan maddələri (qeyri-istehsal xərclərini
çıxmaqla
istehsalın maya dəyərini təşkil edir.
Qeyri-istehsal (qeyri-məhsuldar) xərclərinə
aiddir:
•
taraya, qablaşmaya, markalaşmaya və s. çəkilən xərclər;
•
reklam fəaliyyətinə çəkilən xərclər;
•
standartlaşmaya xərclər;
•
ekoloъi tələblərin ödənilməsinə çəkilən xərclər.
92
•
елми-тядгигат вя тяжрцбя конструктор хяржляри
•
кадрларын щазырланмасы, йенидян щазырланмасы вя
йенидян бюлцшдцрцлмяси хяржляри
Məhsulun müxtəlif növləri üçün kalkulyasiya öz aralarında
müqayisə edilə bilər. Bu müqayisələrin nəticələri bu və ya digər
məhsulların istehsalına başlanması (qərarlarının qəbulu üçün bu
buraxılışın həcmi və müddəti haqda, eləcə də müəssisənin daha
məqsədəuyğun inkişafı istiqamətləri haqda əsas) kimi çıxış edə bilər.
Eyni bir texnoloci proseslərin istifadəsi zamanı və istehsalın
dəyişməz istehsal üsulu zamanı (yəni məhsul vahidinə düşən xərclərin
verilmiş maddə kalkulyasiyası zamanı) buraxılışın həcminin dəyişməsi
ancaq kalkulyasiyasına daxil olan bütün resursların istifadəsinin eyni
zamanlı və proporsional dəyişmə yolu ilə həyata keçirilə bilər.
Əgər istifadə edilən bütün resursların həcminin – eyni zamanlı
artması nəticəsində müvafiq məhsulun buraxılışı da bir neçə dəfə
artıbsa, onda bu onu bildirir ki, istehsal miqyasından daimi (sabit) verim
yer almışdır.
Əgər istifadə edilən bütün resursların həcminin eyni zamanlı
artması nəticəsində müvafiq məhsulun buraxılışının qeyri-proporsional
şəkildə bir neçə dəfə artmırsa, onda istehsal miqyasından artım verimi
mövcuddur.
Əgər istifadə edilən bütün resursların həcminin eyni zamanlı
artması nəticəsində məhsul buraxılışı qeyri-proporsional şəkildə daha az
sayda (dəfə) artarsa, onda bu onu bildirir ki, istehsal miqyasının azalan
verimi
yaranır.
Müxtəlif istehsal üsulunda müxtəlif məhsul növlərinin
kalkulyasiyasının müqayisəsi əsasında təkcə bu və ya digər məhsul
növlərinin məhsul buraxılışının məqsədyönlü halda deyil, həm də
istehsal üsulunun təkmilləşdirilməsi yolların və tam şəkildə
müəssisələrin inkişaf strategiyası haqda nəticə çıxartmaq olar.
Kompleks təhlil çərçivəsində iki parametrlər qrupunu ayırmaq
olar – kapital xərci (K) və əmək xərcləri (I).
Əmək resurslarının dəyəri əmək haqqı dərəcəsilə ölçülür.
Kapitalın dəyəri ilə bank faizinin dərəcəsilə ölçülür. Müəssisənin
sərəncamında olan əmək və kapital resurslarının miqdarı limitlidir
(məhduddur). Bu iki xərclər maddələr arasında nisbətlər müxtəlif ola
bilər. Lakin onlara çəkilən ümumi xərclər sabit, dəyişməz qalır. Bu onu
Dostları ilə paylaş: |