А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
102
Müqavilənin həyata keçirilməsi üçün ilkin qiymətin təyin edilməsi, bir qayda olaraq satıcı tərəfindən onun satılan əmtəənin maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi əsasında həyata keçirilir. Ilkin qiymətin satıcının təşəbbüsü ilə bu cür müəyyən edilmiş aşağıdakı vəziyyətlərlə şərtlənir: • satıcılar (istehsalçılar) adətən istehlakçılara nisbətən istehsal xərcləri haqda daha çox məlumata malik olurlar; • əgər qiymətəmələgəlmənin bu metodundan həmin əmtəənin satıcıları tərəfindən istifadə edilirsə (təchizatçılar, satıcılar), onda alıcı kimə belə müraciət etsə də (sifarişçi) o, müqavilənin bağlanması üçün eyni və ya yaxın təklif qiyməti ilə rastlaşacaqdır; • alıcıya kalkulyasiya sənədini yoxlamağa icazə verilir, yəni müqavilə qiymətinin necə formalaşdığını yoxlamaq imkanı mövcuddur, həm də bu cür imkan alıcıya müqavilənin bağlanmasının və icrasının bütün mərhələlərində verilir. Müqavilə qiymətinin müəyyən edilməsi metodları bir çox hallarda hesablama şəklində olur. Artıq qeyd edildiyi kimi qiymətlərin hesablama yolu ilə qurulmasının iki prinsipi mövcuddur. Bunlardan biri verilmiş əmtəənin istehsalına tam xərclərdən (məcmu) istifadəyə əsaslanır. Ikinci prinsip isə istehsalın hədd xərclərindən istifadəyə əsaslanır. Tam xərclər metodu məhsul vahidinə düşən bütün birbaşa və dolayı xərclərin müəyyən edilməsinə əsaslanır.
Гиймятямяляэялмянин щесаблама методлары Там хяржляри нязяря алан ГЯ Бирбаша хяржляри нязяря алан ГЯ ГЯ-нин параметрик методлары Там хяржляр методу Бирбаша хяржляр методу
Орта хяржляр методу
Норматив там хяржляр методу
Норматив бирбаша хяржляр методу Регрессийа методу Гиймятли бал методу
103
Şəkil 3.12. Qiymətəmələgəlmənin hesablama metodlarının təsnifatı Hədd xərcləri metodu ilə ancaq bilavasitə məhsul vahidinə düşən xərclərin nəzərə (uçota) alınmasına əsaslanır. O, əlavə edlmiş dəyər prinsipinə əsaslanır, hansı ki, bu da marcinal gəlir adlanır. Bu dəyər qiymətlə birbaşa dəyişən xərclər arasında fərq kimi tapılır. Əldə edilmiş marcinal gəlir hər şeydən qabaq qaimə xərclərin ödənilməsinə sərf edilir. Marcinal gəlirin qalığı isə mənfəəti ifadə edəcəkdir. Müqavilə qiymətlərinin ilkin göstəricilərinin hesablanması üçün praktiki metodikalar bir neçə növlərə malikdirlər (şəkil 3.12). Onları daha dolğun araşdıraq. Tam xərclər metodu üzrə qiymətəmələgəlmə Bu qiymətəmələgəlmə metodunda verilmiş növ məhsulun istehsalı üçün zəruri olan bütün xərclər aiddir. Bura xammal və material xərcləri, eləcə də işçilərin əmək haqları da aiddir. Bundan başqa qiymət əldə etməkdən ötrü buraya dolayı xərclər də və tələb olunan mənfəətdə üstə gəlir. Mənfəəti adətən verilmiş rentabellik norması üzrə hesablanılır, yəni bu mənfəətin xərclərə nisbəti üzrə hesablanılır. Bu cür qiymətəmələgəlmədə bazör konyukturası öz təzahürünü tapmır (bu qeyd rentabelliyə aid edilmir). Bu cür qiymətəmələgəlməyə adətən verilmiş əmtəənin istənilən halda tələb tapacağına inamları olan müəssisələr tətbiq edirlər. Bu qiymətəmələgəlmə metodunun çatışmamazlıqları (əsaslı) ondan ibarətdir ki, bu cür kalkulyasiya faktiki xərclərin optimal xərclərdən kənarlaşmasını əks etdirmir. Nəticə olaraq, bu cür qiymətəmələgəlmə metodunda maddələr üzrə aşağı salınması ehtiyatlarını aşkar etmək olmaz. Faktiki xərclərin normativ səviyyədən əmələ gələn kənarlaşmanın uçotu ilə xərclərin təyin edilməsi normaları əsasında qiymətləri formalaşdıran standart (normativ) xərclər metodu üzrə sərbəst qiymətəmələgəlmənin yuxarıda sadalanan çatışmamazlıqdan yayınmaq olmaz. Bu metod xərclərin normalardan maddələr üzrə kənarlaşmaları təhlil etməyə və bu cür kənarlaşmaları doğuran səbəbləri aşkar etməyə imkan verir. Məsələn, məhsulun qiymətlərinin dəyişməsinə təyin edilmiş normalarla müqayisədə xammal və materialların israfçılığı və ya əksinə qənaətin necə təsir etdiyini hesablamaq olar. Xərclərin mövcud normalardan kənarlaşmalarını doğuran digər istehsal amillərini də aşkar
104
etmək olar, məsələn istehsal güclərinin həddən çox yüklənməsi və ya əksinə az yüklənməsi və s. Mütərəqqi standartlar əsasında hesablanmış qiymətlər (qabaqcıl xərc normaları) hər şeydən qabaq bazarda rəqabətqabiliyyətli olurlar. Bundan başqa olan müəssisəsi konkret xərc növlərinin aşağı düşməsinin zəruriliyinə yönəldə bilər. Lakin burada problem müvafiq xərc standartlarının və normalarının müəyyən edilməsidir. Bu məqsədlə istehsalın cari və perspektiv texnologiya və metodlarını, rəqiblər tərəfindən təklif edilən analoci məhsulların xarakteristikaları və qiymətləri təhlil etmək zəruridir (vacibdir). Bazarın konyukturası bir başa xərclər qiymət metodunda nəzərə alınır. Bu metodu həm də ixtisar edilmiş xərclər üzrə qiymətəmələgəlmə metodu da adlandırmaq olar. Bu metoda görə dolayı xərclər müxtəlif məhsul növləri üçün təqribən eyni hesab edilir və onun satışından əldə olunan ümumi məcmu mənfəətdən silinir. Mənfəət nə qədər çox olursa, verilmiş məhsul müəssisənin gəlirlərinə daha çox qoyuluş edir. Məmulatın ümumi qiymətində birbaşaxərclərin uçotu müxtəlif texnologiyaların seçilməsindən, satış həcminin, istehsalın çeşid strukturunun müəyyən edilməsində və s. vacibdir. Birbaşa xərclər qiymət metodunun müxtəlif növlərindən biri kimi standart (normativ) birbaşa xərclər metodunu hesab etmək nəzərdə tutulur. Buna müvafiq olaraq mövcud standart və normalardan kənarlaşmalar nəzərə alınır, bu cür ixtisar edilmiş nomenklaturanı təhlil edərək istehsalın rentabelliyinin yüksəlməsi üçün optimal yollar tapmaq olar. Analoci məhsullara qiymətlərin hesablanması zamanı parametrik qiymətəmələgəlmə metodları tətbiq edilir. Bunları xüsusi olaraq (əsas parametrləri kəmiyyətcə ölçülə bilən və ifadə oluna bilər, bu və ya digər məhsul növünün xarakterik) hallarda səmərəlidir. Misal kimi, müxtəlif yüktutumlu yük daşıyıcıları, arxa və qabaq mərkəzlər arasında müxtəlif məsafəli tokar dəzgahlar çıxış edə bilər. Parametrik kimi metodlar qəbul edilir ki, hansılarda ki, yeni qiymət araşdırılan, baxılan parametrlərin dəyişməsi üçün zəruri olan xərclərin nəzərə alınması ilə köhnə qiymət əsasında hesablanılır. Bu cür parametrik metodlarının başqa növləri orta qiymət metodu, bal metodu və reqressiya metodudur. Orta (udelğnıy) qiymət metodu bu orta qiyməti baxılan məhsulun başlıca müəyyənedici parametrin yeni göstəricisinə vurmaqla qiymətlərin formalaşması üçün istifadə edilir. Orta qiymətin mahiyyəti verilmiş
Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|