А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин

 

108

 

 

3.5. ZIYANSIZLIQ PRINSIPI VƏ TƏLƏB OLUNAN 

MƏNFƏƏTIN TƏMIN EDILMƏSI 

 

Istənilən  istehsalçı  öz  məhsulunun  satışı  hesabına  özünün 

xərclərinin  sislinməsi  və  lazımi  mənfəətin  əldə  edilməsinə  can  atır.  

Bunun  mənbəyi  kimi  ancaq  verilmiş  məhsulun  satışından  əldə  olunan 

pul  kütləsinin  ümumi  kütləsi  çıxış  edə  bilər.  Pul  kütləsinin  bu  ümumi 

həcmi  məhsul  vahidinin  satış  qiymətinə  və  satış  həcminə  düz 

proporsionaldır. 

 

 

                     S

1 

Q 

                                                 S

1

      S

2

        S

3

     Q

n

    

                                K

1

         K

2

        K

3 

                 

               Q

o 

                                                                                   n 

                 O                n

1

        n

2

       n

3 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3.14. Məhsulun müxtəlif qiymətlərində ziyansızlıq 

nöqtəsinin vəziyyəti. 

O  satış  həcmi  ki,  hansında  ki,  verilmiş  qiymətdə  ümumi  xərclər 

pul daxilolmalarının ümumi kütləsilə tarazlaşır (bərabərləşir), bu qiymət 

üçün  ziyansızlıq  nöqtəsi  adlanır.  Ziyansızlıq  nöqtəsini  müəyyən  edən 

qrafik Q

1

Q

2

, Q

3

 satış qiymətində şəkil 3.14-də verilib. 

Q

0

  daimi  xərclər  satış  həcmindən  asılı  olmadığından  bu  qrafikdə 

onlar üfuqi xəttə paralel olan düz xətlə əks olunublar. Bu xətdə n satış 

həcmi qeyd olunur. Dəyişən xərclər artan satış həcminin təmin edilməsi 

üçün  zəruri  olan  istehsal  həcminin  artması  ilə  artır,  hərçənd  dəyişən 

xərclərin  artımını  də  məcburi  şəkildə  satış  həcminə  düz  proporsional 

olmur.  Ümumi  (məcmuu)    xərclər  isə  daimi  və  dəyişən  xərclərin 

---

 

109

qrafiklərinin ordinatlarının cəmlənməsi yolu ilə əldə olunacaqdır. Şəkil 

3.14-də  bu  xərclər  Q

n

  əyrisinin  gedişi  onu  göstərir  ki,  n:0  olduqda 

(başqa  sözlə,    satışın  olmaması  zamanı)  ümumi  xərclər  sabit  xərcləri 

(Q

0

) bildirirlər. Elə bu şəkildə Q

1

, Q

2 

və Q

3

 müvafiq qiymətlərə müvafiq 

olaraq  ümumi  pul  axınlarının  S

1

,  S

2

,  S

3

  qrafikləri  verilib.  Bu  qrafiklər 

korlinat  başlanğıcından  keçən  (satın  almadıqda  pul  daxil  olmaları  da 

olmur)  düz  xətləri  əks  etdirir  (satış  həcminin  düz  proporsionallıq 

xətləri).  Tam  xərclərin  düz  xətləri  məhsul  vahidinin  qiyməti  nə  qdər 

yüksəkdirsə bir o qədər  o, daha əyri (dönərli) olur. Buna görə də şəkil 

3.14-də  verilmiş  hallar  üçün  o  ümumi  xərclər  əyrisinə  (  )  U

1

,  U

2

,  U

3

 

nöqtələrində kəsişir. 

Bu  nöqtələr  Q

1

,  Q

2 

və  Q

3

  qiymətləri  üçün  ziyansızlıq  nöqtələri 

olur, onların absisləri isə U

1

, U

2

 və U

3

 müvafiq satış həcmini bildirir. S

1

, 

S

2

  və  S

3 

  düz  xətlərin  Q

n

  əyrisindən  üstələnməsi  satışdan  əldə  olunan 

mənfəəti  əks  etdirir.  Təbii  ki,  mənfəətin  yüksəldilməsi  üçün  öz 

məhsulunu  mümkün  olan  daha  yüksək  qiymətə  satmağa  can  atacaqdır. 

Lakin bu zaman verilmiş bazarda tələbin elastiklik dərəcəsini də nəzərə 

almaq  vacibdir.  Belə  alına  bilər  ki,  istehsalçı  tərəfindən  istənilən 

(soruşulan)  qiymət  potensial  alıcı  üçün  həddən  artın  yüksək  olur.  Bu 

satış həcminin kəskin azalmasına gətirib çıxarır və bütün istehsal həcmi 

bu qiymətə reallaşmayacaqdır. 

Beləliklə,  şəkil  3.14-də  əks  olunan  qrafiklər  hansılar  ki,  ancaq 

istehsalçıların  maraqlarını  əks  etdirir,  lakin  bazar  situasiyasını  nəzərə 

almırlar,  başlıca  olaraq  digər  bütün  şərtlər  dəyişməz  olduqda  minimal 

satış həcminin müəyyən edilməsi üçün tətbiq edilmə dairəsinə malik ola 

bilər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3.15. Istehsalçının mənfəət növləri. 

Istehsalçının  mənfəətlə  bağlı  olan  anlayışları  daha  dolğun 

araşdıraq. 

Мянфяят 

Нормал мянфяят 

Мцщасиб гярары 

Игтисади мянфяят 

---

 

110

Pul  kütləsinin  ümumi  məbləğini  yuxarıda  baxılan  məcmu 

xərclərdən  üstün  olmasını  müəssisənin  ümumi  qazancı  adlanır.  Lakin 

xərclərin  bir  neçə  konsepsiyası  mövcud  olduğundan  ona  bir  neçə 

mənfəət  konsepsiyası  da  müvafiq  olur.  Normal,  mühasibat  və  iqtisadi 

mənfəətə ayırmaq qəbul edilmişdir. Bu təsnifat 3.15 şəklində verilib. 

Normal mənfəət istehsalçı müəssisə tərəfindən, o vaxt əldə olunur 

ki,  nə  vaxt  onun  ümumi  qanancı  (gəliri)  bütün  istifadə  edilmiş  resurs 

növləri  üzrə  alternativ  xərclərə  bərabər  olur.  Alternativ  xərclər  həm 

aşkar və qeyri-aşkar xərclərin cəmi kimi hesablanır. 

Mühasibat  mənfəəti  qeyri-aşkar  xərclərin  çıxılmasına  qədər 

istehsalçı  tərəfindən  əldə  edilən  və  qeydiyyata  alınan  pul  mənfəətinin 

cəmi  kimi  verilir.  Qeyri-aşkar  xərcləri  bütün  istifadə  edilən  resurslar 

üzrə  alternativ  xərclər  kimi  hesablamaq  olar.  Başqa  sözlə  mühasibat 

mənfəəti  aşkar  xərclərin    çıxılmasına  qədər  ümumi  xərclərə  bərabər 

olur. 

Nəhayət istehsalçı müəssisə müəyyən iqtisadi mənfəəti əldə edir. 

Əgər  onun  ümumi  pul  qazancı  (gəliri)  bütün  növ  resurs  növləri  üzrə 

alternativ xərclərdən çox olur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      U

2 

 ∆S                                                       S 

 

                    k

1 

                                                                      n 

       O       n

1

       n

m

                     n

2 

 

 

 

Şəkil  3.16  Məcmu  qazancın  və  istehsal  xərclərinin  satış 

həcmindən asılılıq qrafiki. 

Pul  qazancının  ümumi  həcminin  tapılması  üçün  bir  vahid 

məhsulun  satış  qiymətini  ümumi  satış  həcmini  nəzərə  almaq  lazımdır. 

---