16
◊ Rəqabətin kəskinləşməsi;
◊ Vergilər yığımının aşağı salınması;
◊ Vasitəçilər sayının azaldılması;
◊ Bürokratik üst tikililərin azaldılması:
Bundan əlavə, qiymətin əmələ gəlməsi amillərini xarici və
daxili amillərə bölürlər.
Daxili amillər qrupunda aşağıdakılar birləşdirilir.
◊ Reklam fəaliyyətinin səmərəliliyi;
◊ Satış üçün istehsal olunan məhsulun spesefikliyi, nadirlik
dərəcəsi və keyfiyyət səviyyəsi;
◊ Həyata keçirilən prosesin təkmillik dərəcəsi və məhsul
vahidinin maya dəyəri;
◊ Istehsalçının bir və ya bir neçə bazar seqmentinə
tstiqamətlənməsi;
◊ Məhsulun həyat tsiklinin xarakteri və xüsusiyyəti;
◊ Istehsal prosesinin çevikliyi və mobilliyi;
◊ Istehsalçı və istehlakçı arasındakı zəncir üzrə əmtəə
hərəkətinin davamlılığı;
◊ Satışqabağı,satış vaxtı və satışdan sonrakı dövr servizinin
təşkili və səviyyəsi;
◊ Daxili və xarici bazarda istehsalçının imici və nüfuzu;
Xarici adlanan amillər qrupunda aşağıdakı amillər əhatə
olunurlar:
◊ Əmtəə istehsal olunan ölkədə siyasi sabitliyin dərəcəsi;
◊ Məhsul satışı keçirilən ölkələrdə siyasi sabitlik dərəcəsi;
◊ Bazarda əmək, maddi, yaxud başqa resursların mövcudluğu
və ya olmaması;
◊ Dövlət iqtisadi siyasətinin xarakteri və prinsipləri;
◊ Inflyasiyanın səviyyəsi, dəyişmə surəti və digər dinamik
xarakteristikaları;
◊ Bazar miqyası və seqmentasiyası;
◊ Bazar həcmi və faktiki mövcud və perspektiv alıcılıq
qabiliyyəti (tələbinin) xarakteristikaları;
◊ Eynicinsli məhsul bazarında rəqabətin mövcudluğu,
səviyyəsi və xarakteri:
17
г
Q
Q2
Q
1
Şəkil 1.3. Təklif əyrisinin ümumi şəkli
Bazar amillərin ümumi təsiri son nəticədə iqtisadi fəaliyyətin
tarazlaşdırılmasını təmin edən qiymətlərin müəyyən edilməsinə gətirib
çıxarır. Buna azad bazarın özünü tənzimləməyə olan qabiliyyəti ilə nail
olunur.
Təbii olaraq təxmin edilməlidir ki, sair dəyişməz şəraitdə
alıcılıq qabiliyyəti əmtəə qiyməti azalarkən yüksəlir və əksinə, qiymət
yüksəldikdə o aşağı düşür. Tələb həcminin qiymətdən asılılığı tələb
əyrisi adlandırılır. Tələb əyrisi P-q (tələb və qiymət) kordinantlarında
şəkil 1.2-də təsvir edilmişdir. Bu əyrinin xarakterindən belə çıxır ki,
əgər q
2
1
-sə, onda P
2
1
olur.
Qeyd edək ki, tələb əyrisi azalan funksiya ilə monoton surətdə
təsvir olunur və onun mütənasib (xətti) xarakter daşıması mütləq deyil.
Təbii olaraq təxmin
edilməlidir ki, əmtəənin
təklif həcmi sair bərabər
şəraitdə tamamilə müəyyən
qaydada əmtəə qiymətindən
asılıdır. Əgər dəqiqləşdirilsə
ki, təklif həcmi dedikdə
satıcının müəyyən qiymət
üzrə təklif etməyə hazır
olduğu əmtəənin maksimum
miqdarı
başa
düşülür,
deyilənlərə
şübhə
yeri
qamır. Əlbəttə, mümkün
gəliri əldə etməyə cəhd
göstərən hər bir satıcı başqa
şəraitdə mümkün olduqca daha yüksək qiymət üzrə daha böyük
miqdarda əmtəə satmağa cəhd göstərəcəkdir. Bu o deməkdir ki, «təklif
(Q)-
qiymət
(q)»
koordinatlarında
təklifin
qiymətdən
asılılığı
özündə,
baxmayaraq ki, xətt birbaşa
mütləq mütənasib (xətti) deyil,
monoton artan funksiyanı təmsil
edir. Bu asılılıq təklif əyrisi
adlanır. Onun ümumi şəkli Q-q
Шякил 1.2 Тяляб
яйрисинин цмуми
эюрцнцшц
г
P
2
P
1
q
2
q
1
18
kordinatlarında (şəkil 1.3) verilmişdir. Bu əyrinin xarakterindən belə
çıxır ki, əgər q
1
2
- sə,
onda Q
1
2
-dir.
Tələb və təklifin qarşılıqlı fəaliyyətinin xarakterini öyrənmək
üçün şəkil 1.2 və 1.3 -ün qrafiklərini şək.1.4- də göstərilmiş vahid
koordinat sistemində müqayisə edək. Əlaqələndirilmiş qrafikdə P
е
tələbи
və Q təklifi E nöqtəsində kəsişirlər. Bu nöqtənin q
2
absisi əmtəənin elə
qiymətinə uyğun gəlir ki, bu qiymətdə P
e
tələbatı Q
e
təklifinə bərabər
olur. Bu nöqtə bazar tarazlığı nöqtəsi adlanır. Tələb və təklifin
tarazlaşmasına
uyğun
gələn
q
e
qiyməti
müvazinətləşdirmə
(tarazləşdırma) qiyməti adlanır. Müəyyən satış həcmində o, həm
alıcıların, həm də satıcıların maraqlarını təmin edir.
Əmək bölgüsünün
və kooperasiyanın yüksək
dərəcəsinə nail olunmuş
müasir cəmiyyətdə satıcı
başqa vaxtda və başqa
şəraitdə alıcı ola bilər və
əksinə.
Məsələn,
hazır
mənzillər satan firma divar
kağızlarının,
tikinti
materiallarının,
sanitar
texnikasının və i.a. alıcısı
olur.
Bazarın hər hansı bir
seqmentində
tarazlığın
pozulması
bütövlükdə
iqtisadiyyat
üçün
qeyri
sabitlik olur.
Fəaliyyətdəki qiymətin tarazlaşdırıcı qiymətdən kənarlaşmasının
iki halını nəzərdən keçirək.
Birinci hal - fəaliyyətdəki qiymət q
e1
tarazlayıcı qiymətdən
yüksəkdir (şək. 1.4- də q
e1
nöqtəsi sağa doğru sürüşmüşdür). Onda
Q
e1
>P
e1
-dir və tələf artıqlığına malikdir.
Ikinci hal- fəaliyyətdəki qiymət q
e2
tarazlaşdırıcı qiymətdən
aşağıdır (şəkil 1.4-də q
e2
nöqtəsi sola sürüşmüşdür). Onda Q
e2
e2
-dir və
tələb artıqlığı yerinə malikdir.
Beləliklə, konkret azad bazarda tələb və təklif arasında taraz
qiymətin müəyyən edilməsi yolu ilə tarazlığın yaradılmasına dair meyl
fəaliyyət göstərir. Bu şəkil 1.5- də verilmiş bazar tarazlığının hörümcək
г
P
1
Q
P
e2
Q
e1
P
e
,Q
e
P
e1
Q
e2
q
e2
q
e
q
e1
E
Şəkil 1.4. Тяляб вя тəklifин гвршылыглы тясири