155
BÖLMƏ
5
Q YMƏ
T N MÜƏ
YYƏ
NLƏŞ
MƏ
S NDƏ
R SKLƏ
R
qtisadi risk anlayışı və onun şərhi. Sahibkarların riskdən
qorunması metodları. Risk şəraitində idarəetmə qərarlarının
hazırlanması. Bazar konyukturası göstəriciləri. qtisadi riskin tərkib
hissələri və onların qiymətləndirilməsi metodları. qtisadi riskin
paylanması
ehtimallarının
əsas
qanunları.
qtisadi
riskin
minimallaşdırılması vasitələri. Fyuçers sövdələşmələri. Müqavilə
qiymətlərinin sığortalanması. Faktorinq, lizinq və françayzinq.
5.1. MÜASIR IQTISADIYYATDA RISK NƏZƏRIYYƏLƏRI VƏ
RISKIN FUNKSIYALARI
Reallıqda bütün istehsal – satış prosesləri bəlli dərəcədə qeyri-
müəyyənliklə ötüb keçir və müəyyən risklə bağlıdır.
Risk – hər hansı bir fəaliyyət prosesində pul itkilərinə və
zərərlərinə (sözün geniş mənasında) məruz qalmaq mümkünlüyüdür.
Riski həm də - nəzərdə tutulan uğurun və ya mənfəətin əldə edilməməsi
mümkünlüyü kimi də dərk etmək olar. Ikinci halda faktik itkilər baş
vermir, ancaq fəaliyyətin son məqsədi gerçəkləşmir. Buna görə də daha
geniş mənada risk istehsal – satış fəaliyyətinin ayrılmaz elementidir və
hadisələrin əlverişsiz şəraitində meydana çıxa bilər.
Iqtisadi risk anlayışı iqtisadiyyat ədəbiyyatlarında çoxdan təhlil
olunur. Nəticədə elmdə iki risk nəzəriyyəsi təşəkkül tapıb.
156
Iqtisadi riskin birinci nəzəriyyəsinin klassik adlandırılması
qəbul edilib. Bu nəzəriyyənin müəllifləri iqtisadçı alimlər Mil və
Seniordu. Nəzəriyyənin mahiyyəti istehsal-satış fəaliyyəti şərtlərinə
münasibətdə mənfəətin iki kompanentinin fərqlənidirilməsinin
gərəkliyidir:
-
nvestisiya edilmiş kapitaldan gəlir faizi;
- Riskə görə haqqı daha doğrusu, hər bir sahibkarlıq fəaliyyətində
qaçılmaz olan risklərin məsrəflərinin nəzərə alınması;
Bu nəzəriyyəyə görə bu və başqa qərarın qəbulu ilə əlaqəli risk
qərarın qəbulu nəticəsində yaranması mümkün olan itkilərin gözlənilən
məbləğinə kəmiyyətcə bərabər hesab etmək gərəkdir. Başqa sözlə, bu
nəzəriyyə riskə bu və başqa qərarın reallaşması nəticəsində mümkün ola
bilən maddi itkilərin kəmiyyət ölçüsü kimi baxır.
Neoklassik adlandırılan digər nəzəriyyəyə görə risk anlayışı
geniş şərh olunur. Bu nəzəriyyə XX əsrin 20-30-cü illərində təşəkkül
tapdı. Bu nəzəriyyənin mənbəsini Nayt və Marşall ( ngiltərə), həmçinin
Piqu (Fransa) kimi adlı-sanlı iqtisadçılarla bağlayırlar.
Neoklassik nəzəriyyəyə görə müəssisə qeyri-müəyyənlik
şəraitində işləyəndə (daha doğrusu, mənfəət lazımi kəmiyyətə çatanda
və ya çatmayanda) gözlənilən mənfəətin miqdarı deyil, onun
tərəddüdləri müəyyənedici olur. Başqa sözlə, sahibkar qərar qəbul
edərkən, nəzərə almalıdır ki, digər şərtlərin bərabərliyində şəksiz
mənfəət əvəzinə müəyyən tərəddüdlərə məruz qala bilən mənfəətə
üstünlük vermək gərəkdir.
Indi məşhur iqtisadçı Keyns tərəfindən təkmilləşdirilmiş
neoklassik risk nəzərriyəsi tanınır. Keyns təkmilləşdirmələrinin
mahiyyəti bundadır ki, qeyri-müəyyən vəziyyətlərdə qərarlar qəbulu
üçün təkcə mənfəətin gözlənilən səviyyəsində kənarlaşmaları deyil, həm
də gözlənilən mənfəət səviyyəsinin özünü hesablamaq və nəzərə almaq
gərəkdir. Başqa sözlə, böyük mənfəətə ümid edərkən, bəzən riskə
getmək də olar (Şəkil 5.1).
Sadalanan nəzəriyyələrdə riskin miqdar ölçüsünü necə müəyyən
etməkdən danışılır. Bu miqdar ölçüsünün müəyyənləşməsi əsasında
nəyin dayanmasından asılı olmayaraq, riskli fəaliyyət qeyri-müəyyən
vəziyyətdə baş verən fəaliyyət kimi anlaşılır.
Sahibkarın təsərrüfat qərarları qəbul edərkən müəyyən və dərk
edilmiş səviyyədə riskə hazır olmağa tələb olunan qərarların qəbulunda
157
həm stimullaşdırıcı, həm mümkün əlverişsiz nəticələrən müdafiə rolu
oynaya bilər.
Şə
kil 5.1 Iqtisadi riskin nəzəriyyələri və meyarları
Riskə hazır olmanın stimullaşdırıcı rolu həm konstruktiv
(yaradıcı), həm də destruktiv (dağıdıcı) ola bilər.
Birinci halda sahibkarın risk etməyə hazır olması, onun iradə
faktoruna güvənərək qeyri-müəyyən şəraitdə fəaliyyətə qərarlılığı
iqtisadi fəaliyyətə yardımçı olur. Bu mövcud vəsaitlərin hara investisiya
olunması və ya necə istifadə edilməsi ilə bağlı qərarların qəbulu da
xüsusilə əhəmiyyətli ola bilər. Bu cəhət hər şeydən öncə innovasiya
məsələləri və investisiya layihələri üçün xarakterikdir.
Ikinci halda iradəli qərar qəbulu avantürist fəaliyyətə gətirə bilər
və bu halda əsassız volyuntarizm kimi baxmaq lazımdır.
Qeyri-müəyyən şəraitdə fəaliyyət göstərən sahibkarın müdafiə
olunması rolu da ikili şərh edilə bilər.birinci halda söhbət ondan gedir
ki, iqtisadi proses iştirakçıları öz fəaliyyətlərində hər zaman
arzuolunmaz nəticələrdən müdafiənin müxtəlif formalarını yaradıb və
istifadə edirlər. Bu cəhət praktik olaraq, müxtəlif sığorta və ehtiyac
fondlarının
yaradılmasında,
həmçinin
sahibkar
risklərinin
sığortalanmasında ifadəsini tapır.
Iqtisadi
risk
nəzəriyyələ
Klassik
Neoklassik
Təkmilləşdiril-
miş neoklassik
Gözlənilən itkilər üzrə
qərarын qəbulu
Gözlənilən mənfəətdən
kənarlaşmalar üzrə
qərarын qəbulu
Mənfəətin miqdarı və
gözlənilən kənarlaşmalar
üzrə qərarın qəbulu