А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5.2. QTISADI RISK SITUASIYALARI (V
161
Şəkil 5.5 Bazar tsiklinin komponentləri Yüksəliş fazasında məşğulluq, gəlirlər, məcmu pul kütləsi və ardıcıl olaraq, tələb artır. Amma ən azı bu fazanın əvvəlində qiymətlər sabit qalır və ya əhəmiyyətsiz dərəcədə yüksəlir. Bu cəhətdən aydın olur ki, artan tələb qiymətlərə elastik olan təkliflə tarazlaşır. Təklifin belə elastikliyi istehsal güclərindən istifadənin artımı ilə təmin olunur. Artan tələb təklifdən yüksək olanda isə hesab etmək gərəkdir ki, bum fazasına keçid baş verib. Bu fazada qiymətlər artımına təsir edən konyuktura yaranır. Yəni, inflyasiya templəri yüksəlir. Istehsal güclərindən tam istifadə olunur və bu güclərin gələcək inkişafı getdikcə daha çox kapital qoyuluşu tələb edir. Nəticədə istehsal vasitələrinə, o cümlədən texnoloji avadanlıqlara, sənaye binalarına və s. tələbat azalmağa başlayır. Başlanan ixtisarının nəticəsində tələb təklifdən aşağı düşür və bu zaman böhran (resessiya) mərhələsinə keçid barədə danışılır. Hesab edilir ki, tələbin zəruri azalması - çoxlu amillərin təsiri ilə yaranan azalma sadə şəkildə aşğıdakı sxem üzrə baş verir. Ümumi azalma istehsal vasitələrinə tələbatın aşağı düşməsindən başlayır. Bu uyğun müəssisələrdə - istehsal vasitələri istehsal edən müəssisələrdə məhsul buraxılışı həcminin azalmasına, işsizliyin artımına səbəb olur. Əhalinin pul gəlirləri, ardıcıl olaraq, istehlaka tələbat ixtisar olunur. Istehlak tələbatının ödənilməsi üçün məhsul istehsal edən müəssisələrdə də işdən çıxarılmalar, əmək haqqı dərəcələrinin azalması baş verir. Ancaq bununla birgə qiymət artımı yavaş xarakterdə olur. Tsiklin növbəti fazası – depressiya fazası üçün iqtisadi fəallığın aşağı səviyyəsi xarakterikdir. Bu fazada işsizlərin xüsusi çəkisi ən yüksək olur, istehlaka tələbat və investisiya fəallığı isə tsiklin ən aşağı səviyyəsinə çatır. Bu faza müəssisələrdə istehsal güclərindən istifadənin aşağı səviyyəsi və böyük həcmdə tələb olunmayan likvid aktivlərlə, o cümlədən banklardakı pul məbləğlərinə tələbat olmaması ilə xarakterizə Bazar tsiklinin komponentləri Yüksəliş Durğunluq Bum
Resessiya 162
edilir. Müəyyən müddətdən sonra pul vəsaitləri tələbin artmasının başlanmasına səbə olur. Yeni yüksəliş fazası və iqtisadi fəaliyyətin növbəti tsikli başlanır. Hesab edilir ki, qısamaddətli iqtisadi tsikllər 30 illik müddətli uzunmüddətli tsikllərə bağlanır. Uzunmüddətli tsiklləri Kondratyev tsiklləri (və ya dalğaları) adlandırırlar. Beləliklə, hətta bazar konyukturası və müəssisədəki istehsal vəziyyəti barədə səhih məlumatlara malik olanda dəb və ya başqa qərarın və ya fəaliyyətin gələcəkdə hər hansı riskə gətirməyəcəyini birmənalı müəyyənləşdirmək çətindir. Buna görə də bu və başqa qiyməti müəyyənləşdirərkən aşağıdakıları nəzərə almaq gərəkdir: - mənfəətin, satış həcminin və ya digər müəyyənləşmiş məqsədin tələb edilən kəmiyyətinə nail olmanın ehtimalı və bu kəmiyyətdən kənarlaşma ehtimalı; - qəbul edilmiş qərarların reallaşması ehtimalı və mümkünlüyü; - əlverişsiz nəticələr ehtimalı və onların qarşısının alınması imkanları. Bununla birgə, bazar şəratində hər bir sahibkarla həmişə qeyri – müəyyənlik aydın olmaması ilə bağlıdır. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq, C.Keyns fikrini aşağıdakı kimi ifadə etmişdir: “Öz istehsalının həcmi haqqında qərar qəbul etməli olan sahibkar əlbəttə ki, bu həcmdə məhsulun satışından nə qədər gəlir götürəcəyini tamamilə dəqiq təsəvvür etmir və müxtəlif səviyyəli ehtimal və dəqiqliklərin bir neçə hipotezini əldə rəhbər tutur”. Nəzərə almaq gərəkdir ki, öncədən risk elementlərinə məxsus olmayan qərar əslində qərar deyil. Hər bir təşəbbüsə cəsarət gərəkdir və bud a sadə iş deyil, müəyyən iradə keyfiyyətləri tələb edir. Satılan məhsulun qiymətinin müəyyənləşməsi özündə sahibkarlıq riskinin əsas tərkib hissəsini əks etdirir. Həmçinin xammal, material, yanacaq, enerji, əmək resusrlarına, kapitala da qiymətlərin müəyyənləşməsində risklər mövcuddur. Bazar şəraitində yeni qiymətin təyin edilməsi sadəcə mənfəətin yenidən hesablanmasını bildirmir. Bazarın elastikliyi nəticəsində qiymətlərin dəyişməsi tələb və təklifə və deməli, satış həcmi göstəricilərinə təsir edir. Bir qədər uzunmüddət üçün qiymətlərin müəyyənləşməsi – tələbin dinamikliyini, inflyasiyasını, yanacaq, xammal və material
163
qiymətlərinin dəyişməsini, həmçinin vaxtla əlaqəli digər faktorları nəzərə alan müəyyənləşən səviyyədə risklə müşaiyət olunur.
Formalaşmış bazar situasiyasının qiymətləndirilməsi, bu situasiyaya uyğun qərarların qəbulu, qəbul edilmiş qərarların reallaşdırılması üzrə tədbirlərin hazırlanması və bu qərarların faktik reallaşdırılması mürəkkəb, çoxplanlı bir prosesdir. Göstəricilər proseslərin müxtəlif aspektlərinin təsnifatı sxemi 5.6.-cı şəkildə təsvir edilir. Biz görürük ki, hər bir istehsal-satış fəaliyyətinin müxtəlif aspektləri vardır. Bu fəaliyyətin heç bir aspektini gözdən qaçırmaq olmaz. Eyni zamanda istehsal-satış fəaliyyətinin idarəedilməsinin iqtisadi aspekti bütün qalan aspektlərin reallaşmasının bazisidir. Artıq qeyd edilib ki, bazara çıxan istehsalçı firmanın adekvat və yaxud səhv qiymət müəyyənləşdirməsi satış həcmi, məcmu pul gəliri və s. bu kimi bazar göstəricilərinə qeyri-proporsional səviyyədə böyük təsir göstərir. Belə qeyri-proporsionallığın səbəbi bazar situasiyasının zaman kəsiyindəki dəyişkənliyidir. Ancaq bu dəyişkənliyin özü təkcə determinant – daha doğrusu öncədən müəyyən edilmiş deyil, həm də stoxastik – daha doğrusu, ehtimal edilən ola bilər. Hesab edək ki, bazar situasiyası üç qrupa aid edilə bilən göstəricilərlə xarakterizə edilir. Hər qrupun göstəriciləri müxtəlif kəmiyyətlər – o-dan (verilən kəmiyyətin tam olmaması) 1-ə qədər (verilən keyfiyyətin 100 %-li üstünlüyü) dəyişə bilər. Belə göstəricilər qrupu aşağıdakılardır: - qeyri-müəyyənlik səviyyəsi X; - dinamiklik göstəricisi Y; - mürəkkəblik səviyyəsi Z.
Idarəetmə orqanlarının hazırlanması Iqtisadi aspekt Qiymətin müəyyənləş- dirilməsi
Resurslar Funksional aspekt
Hüquqi tənzimləmə Təşkilat aspekti
Normallaşdırma Reqlamentləşdir mə və təlimat Səriştəliyin Səlahiyyətlərin müəyyənləşməsi Planlaşdırma Nəzarət və təhlil Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|