197
gözləmələri, inflyasiyanın indeksləri, deflyator. XX əsrin
sonundan indiyə qədər Rusiyadakı inflyasiya. Müasir dövrdə
Rusiyada inflyasiyanın xüsusiyyətləri.
§ 6.1. MÜASIR INFLYASIYA NƏZƏRIYYƏLƏRI
Inflyasiya kağız pulların aşağıdakılara nisbətdə dəyərdən düşməsi
ilə ifadə olunur:
- Məhsulların qiymətlərinin artımında ifadə olunur;
- Qızılın bazar qiymətlərinin yüksəlməsində ifadə olunur;
- Xarici valyutalara, xarici pul vahidlərinə münasibətdə yerli
valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsində ifadə olunur;
Qiymətlərin artımı, daha doğrusu, pul vahidinin ucuzlaşması
inflyasiyanın mühüm, ancaq yeganə olmayan əlamət və göstəricisidir.
Pul emissiyasının yüksəlməsi, dövriyyədəki pul kütləsinin artımı, dövlət
büdcəsinin defisitinin yüksək səviyyəsi də inflyasiyanı nişan verir.
Qiymətlərin artımı isə (nəhayət bir neçə məhsulun) heç də həmişə
inflyasiya prosesləri ilə şərtlənmir. Qiymət artımı ənənəvi xammal
mənbələrinin tükənməsi, onun hasilatı şəraitin pisləşməsi və nəticədə bu
xammalın bahalaşması, bu və digər məhsuların istehsal xərclərinin
artması ilə əlaqəli ola bilər. Qiymət artımı həmçinin ənənəvi məhsulların
keyfiyyət artımı, müasir texniki və sosial səviyyəyə uyğun yeni
məhsulların meydana çıxması ilə də əlaqəli ola bilər. Belə qiymət
artımınы inflyasiyaya nümunə hesab etmək olmaz.
nflyasiya amillərində yaranan qiymət artımı aşağıdakı
xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur:
- Kütləvilik daha doğrusu, praktik olaraq, bütün məhsulların
qiymətinin artımı;
- Qiymətlərin yüksəlməsinin fasiləsizliyi;
- Qiymətlərin yüksəlməsi prosesinin davamlılığı.
Inflyasiya proseslərinin aşkar əlamətlərinə baxmayaraq, indiyədək
ümumi qiymət artımını inflyasiya və qeyri- inflyasiya tərkib hissəslərinə
bölmək mümkün olmayıb.
Inflyasiya ümumi daxili məhsulun strukturundakı proporsiyaların
yaranması və artmasının ifadəsidir. Bunun nəticəsində dövriyyədə irafi
vəsaitlər (nəğd və nəğdsiz formalarda) – milli məhsulun maddi
strukturunun dəyər ifadəsində artıq olan vəsaitlər meydana çıxır.
198
Müasir dövrdə inflyasiya prosesləri ilə əlaqəli məsələlərin intensiv
nəzəri işlənilməsi həyata keçirilir. Bu inflyasiya prosesləri ilə bağlı
məsələlərin iqtisadi fəaliyyətə təsirinin güclənməsi izah olunur.
nflyasiya proseslərinin iki əsas nəzəriyyəsi – keynsçilik və
monetarist nəzəriyyə mövcuddur.
Keyns inflyasiya nəzəriyyəsi inflyasiya, proseslərini yaradan əsas
faktorun iş qüvvəsinə izafi yüksək tələbatın olması iddiasına əsaslanır.
Iş qüüvəsinə yüksək tələbat tələb inflyasiyasına səbəb olur.
Iş qüвvəsinə yüksək tələbat zamanı muzdlu işçilər əmək haqqının
zrtımına təkid edəcəklər. Bu zaman öz mənfəət normasını qorumaq
istəyən sahibkarlar müvafiq məhsulların qiymətini artıracaqlar. Bu
istehsal xərclərinin yüksəlməsi nəticəsində məhsulun qiymət artımının
yaranması ilə eynidir və bu növ inflyasiyanı xərc inflyasiyası
adlandırırlar.
Keyns nəzəriyyəsinə istinad etsək, inflyasiyanın qarşısının
alınması üçün istehsalın təşkili və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi
hesabına əmək məhsuldarlığı artmayıbsa, əmək haqqı artımını
məhdudlaşdırmaq lazımdır.
Monetarist inflyasiya nəzəriyyəsi inflyasiya təzahürlərinin iqtisadi
fəaliyyətin pul sferasında yaranmasına əsaslanır. Bu nəzəriyyəyə görə
inflyasiya prosesi iki mərhələdən ibarətdir.
Birinci mərhələdə dövriyyədəki pulların miqdarının artımı baş
verir və nəticədə istehsalın həcmi artır. Bu həm də investisiya
proseslərini intensivləşdirməyə imkan yaradır. Bu mərhələ üçün
xarakterik olan budur ki, qiymətlərin artım tempi dövriyyədə olan
məcmu pul kütləsinin artım tempindən aşağıdır.
Inflyasiya prosesinin ikinci mərhələsi qiymətlər artımı
dövriyyədəki pul kütləsinin artımını ötüb keçəndə başlayır. Məsələ
burasındadır ki, pulların iзafi çox olması zamanı onlardan yaxa
qurtarmağa təbii arzu yaranır. Sonda pul təklifi getdikcə çoxalanda, eyni
məbləğ pula daha az məhsul almaq mümkün olur. Pulların dəyərdən
düşməsinin başlanğıc inflyasiyanın kritik nöqtəsi adlanır.
Inflyasiyanın kritik nöqtəsinin keçilməsindən sonra büdcəyə daxil
olmalar ixtisar olunur. Birbaşa vergilərin faktik ixtisarı daha nəzərə
çarpan olur. Belə bir ixtisar oнunla izah olunur ki, birbaşa vergilər
əvvəlki müddətdə müəyyənləşən gəlir və əmlakın qiymətləndirilməsinə
görə hesablanır. Vergilərin faktik ödənmə anına əvvəlki gəlirlər də,
əmlak da əhəmiyyətli dərəcədə dəyərini itirir. Bu höküməti əlavə pul
199
emissiyasına vadar edir və əlavə emissiya dövriyyədəki pul kütləsinin
artımına, pulların növbəti dəyərdən düşməsinə səbəb olur.
Beləliklə, inflyasiyanın başlanğıc mərhələsində inflyasiya
proseslərinin və qiymətlərin ümumi artımının tempi dövriyyədəki pul
kütləsinin artım sürətindən əhəmiyyətsiz dərəcədə yüksək olur.
Sahibkarlar da, əhali də bütövlükdə qiymətlər səviyyəsinin
idarəedilməsinə inamlarını qoruyub saxlayırlar və ardıcıl olaraq, pula
tələbat da qorunub saxlanılır. Inflyasiyanın ikinci mərhələsində
qiymətlər artımı məcmu pul kütləsini qabaqlayır və pullar dəyərdən
düşür. Sahibkarlar da, əhali də bütövlükdə qiymət artımı prosesinin
nəzarətdə olmasına inamı itirirlər, adi yollarla pul əldə edilməsinə maraq
itir və əksinə puldan yaxa qurtarmağa cəhd olunur. “Yanan pullar”
adlanan vəsaitlər meydana çıxır. Başqa sözlə, pulların məcmu
miqdarının artımında pula tələbat ixtisar olunur.
Keynsçi və monetarist inflyasiya nəzəriyyələrinin fərqli cəhətləri
6.1-ci şəkildə əks etdirilir.
Monetarist inflyasiya nəzəriyyəsini “ nflyasiya həmişə və hər
yerdə pul fenonrenidir” sözlərini söyləyən Fridmenin adı ilə bağlayırlar.
Söylənənlərdən aydın olur ki, inflyasiya özündə xalis pul hadisəsini əks
etdirir və inflyasiya dövriyyədəki məcmu pul kütləsinin olduqca böyük
məbləği nəticəsində pul dövriyyəsi sferasında yaranır.
Inflyasiya nəzəriyyəsi
Monetarist
Keynsçilik
Xərc inflyasiyası
Pul kütləsinin qiymətlər
artımına mütənasib
yüksəlməsi
ı
as
ın
da
ən
m
əs
i
un
m
as
ı
ks
əl
m
əs
i
xm
as
ı
əs
i
Tələb inflyasiyası
Pul kütləsinin qiymətlər
artımına qeyri-mütənasib
yüksəlməsi
m
ı
Dostları ilə paylaş: |