200
Шякил 6.1. Мцасир инфлйасийа нязяриййяляри
Bütövlükdə inflyasiyaya zərərli hadisə kimi bxmayaraq lazımdır.
nflyasiya şəraitində milli sərvətin əhalinin kasıb təbəqəsindən daha
varlı təbəqəsinə yenidən bölgüsü həyata keçirilir. “Barlılar daha varlı”,
“kasıblar daha kasıb olur” deyiminə uyğun proseslər baş verir. Bu
cəmiyyətin sosial differensasiyasının güclənməsini, təbəqələşməsini,
vətəndaşlar arasında ayrılmanın güclənməsini bildirir. Nəticədə sosial
və siyasi sabitlliyin pozulması üçün baza yaranır, dövlətin nüfuzu aşağı
düşür, populist və totаlitar meyllər inkişaf edir.
Inflyasiyanın mənfi nəticələrinin sxemi şəkil 6.2 də əks etdirilir.
Inflyasiya nəticəsində əməyin nəticələrinin dəyərdən düşməsi baş
verir. Fiziki şəsxlərin əmanətləri və müəssisələrin aktivləri faktik olaraq
məhv olur. Əslində hər hansı investisiyanı həyata keçirmək gələcəkdə
mənfəət əldə etmək hesabına bu gün pul xərcləməyi bildirir. Amma
inflyasiya şəraitində bu gün hər hansı dəyərə malik pulların gələcəkdə
dəyəri sürətlə aşağı düşür. Bu halda gözlənilən mənfəət hеçə
bərabərləşir. Inflyasiya kredit əməliyyatlarının pozulmasına səbəb olur.
Pulları hər hansı əhəmiyyətli zaman müddətinə malik istehsalın
inkişafına yönəltmək də həmçinin sərfəsiz olur, maliyyə resursları tez
gəlir gəlir vəd edən ticarət-vasitəçilik fəaliyyəti sferasına axır. Xaricə
kapital axını yaranır və sürətlənir. Daxili dövriyyədə milli valyuta xarici
valyuta ilə - inflyasiya gözləmələri aşağı olan valyuta ilə əvəzlənir.
201
Möhkəm dövlət büdcəsi formalaşdırmaq imkanı mahiyyətcə istisna
olunur.
Beləliklə, inflyasiya ayrı-ayrı şəsxlər üçüн də, bütövlükdə
cəmiyyət üçün də bütöv bir sıra mənfi nəticələrə səbəb olur. Buna görə
də həm cəmiyyət, həm də dövlət inflyasiya prosesinin yatırılmasına
yönələn tədbirlər tətbiq etməlidirlər. Belə tədbirlər kompleksini ümumi
“Antiinflyasiya siyasəti” anlayışında birləşdirmək olar. Antiinflyasiya
siyasətinin necə olması onun əsasında hаnsı nəzəri ilkin şərtlərin
dayanmasında asılıdır.
C.Keynsin “məşğulluğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi”
əsərinin müddəalarına əsaslanan Keynsçi antiinflyasiya siyasəti
qeyd edildiyi kimi inflyasiyanın ilkin səbəbini istehsalın
təkmilləşdirilməsi və əmək məhsuldarlığı artımının müvafiq
səviyyəsi ilə müşaiyət edilməyən məhdudiyyətsiz əmək haqqı
artımı hesab edir. Buna görə də keynçi nəzəriyyədən irəli gələn
inflyasiyanın qarşısının alınması metodlar əmək
məhsuldarlığının yüksəldilməsi ilə möhkəmlənməyən əmək
haqqı artımının dövlət tərəfindən məhdudlaşdırılmasına
nəzərdə tutur.
Ancaq fərqli iqdisadi yönümlü ölkələrin təsərüfatçılıq təcrübəsi
göstərir ki, infilyasiya mübarizəsində xalis keyinsçi tədbirlər yüz faizli
effekt vermir. Buna görə də XX əsirin 70-ci illərinin sonunda keynsçi
infilyasiya nəzəriyyəsi nüfuzdan düşdü və neoklasik adlandırılan
monetarist
nəzəriyyə
təşəkkül
tapdı.
Monetarist
inflyasiya
nəzəriyyəsinin nüfuzunun belə yüksəlməsini “monetarist əks inqilab”
adlandırırlar
Şəkil 6.2
Inflyasiyanın mə nfi nə ticə lə ri
Inflyasiyanın mə nfi nə ticə lə ri
Sosial - siyasi
Kasıblardan varlılara yenidən
bölgü
Sosial differen sиаsiyanın
güclənməsi
Avtoritar və di
ktatura
meylləri
Sosial-siyasi qeyri-sabitlik
202
Monetaristlərin baxışlarına görə dövlətə iqtisadiyyat üzərində
nəzarətçi rolu ayrılır. O, dövriyyədəki pul kütləsinin həcminə nəzarət
etməli və pul kütləsinin həcminin ildə bir neçə faizdən çox artmasına
imkan verməməlidir. Bununla birgə bazar təsərrüfatı xüsusi
mülkiyyətin üstünlüyü ilə tam azad fəaliyyət göstərməlidir. Pul
kütləsinin həcminin idarə olunması şəraitində qiymətlər pulun dövriyyə
sürətindən asılı olaraq, öz-özünə müəyyənləşməlidir.
Monetarist metodlarla inflyasiyaya qarşı mübarizə dövriyyədəki
pul kütləsinin azalmasından ibarətdir. Pul kütləsi həcminin müəyyən
hədlərlə saxlanması siyasətini həm də tarqetirasiya adlandırılır.
203
Bir çox Latın Amerikası ölkələrindəki situasiya nümunədir.
Buranın yüksək inflyasiya şəraitindəki həyatının çoxillik təcrübəsi
əsasında struktur infлyasiyası adlanan nəzəriyyə formalaşıb. Struktur
inflyasiyası sahələrarası uyğunsuzluqlarla şərtlənən və zaman
müddətində uzanan prosesi, tələb və təklifin qeyri-elastikliyini,
istehsalın qeyri-çevikliyini, qiymətlərin azalmağa yetərli qabil
olmamasını özündə əks etdirir.
Məhz Latın Amerikası ölkələrinin təcrübəsindən əldə edilmiş
nəzəri və praktik nəticələrin təhlili əsasında inflyasiyaya qarşı mübarizə
iki yanaşma təşəkkül tapıb. Bu iki yanaşmanın bazasında iki
antiinflyasiya proqramı – dünyanın hər bir ölkəsində tətbiq edilə bilən
“ortodoksal” və “heterodaks” proqramlar yarandı (Şəkil 6.3).
Ortodoksal proqram inflyasiya prosesində başlıca rolo pul
(monetarist) faktorlara ayrılanda tətbiq edilir. Belə proqramlarda bazar
tənzimləyicilərindən maksimal istifadə - milli pul vahidinin kursunun
stabilliyinin qorunması və sərbəst qiymətlər şəraitində əmək haqqı
artımının məhdudlaşdırılması, həmçinin müəssisələrin fəaliyyət
şəraitinin liberallaşdırılması və dövlətin iqtisadi fəaliyyətə birbaşa
müdaxiləsinin azalmasından istifadə nəzərdə tutulur. Bu halda dövlətə
balanslaşdırılmış büdcənin təminatına cəhd və pul kütləsinin həcminin
istehsalın real imkanları ilə uyğunlaşmasının dəstəklənməsi rolu ayrılır.
Rusiyada bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünə qəbul edilən Beynəlxalq
Valyuta Fondunun (BVF) proqramı məhz bu növ proqramlara aiddir.
Heterodoks (qeterodoks) proqramlara inflyasiya prosesləri
müxtəlif növ qeyрi-pul faktorlarının fəal təsiri ilə, daha doğrusu, xərclər
inflyasiyası faktorlarının təsiri ilə baş verəndə tətbiq edilir. Belə
proqramlar inflyasiya proseslərinin tənzimlənməsində dövlətin daha fəal
iştirakını nəzərdə tutur. Bu iştiraka həm qiymətlərin, həm əmək haqqı
artımının məhdudlaşdırılması, hətta tam dondurulması aiddir. Bu
fəaliyyəti “gəlirlər siyasəti” adlandırmaq qəbul edilib. Bundan başqa,
dövlət bazar infrastrukturunun yaradılmasında iştirak edir, iqtisadiyyatın
bir sıra sahələrini dəstəkləyir, xarici ticarət və valyuta əməliyyatlarını
tənzimləyir.
Dostları ilə paylaş: |