22
qədər fərqlənə bilər. Satıcı ona cəhd göstərir ki, əmtəə qiyməti onun
xərclərini (əmək, maliyyə, maddi və b.) ödəməyə imkan versin və lazımı
mənfəəti təmin etsin. Lakin dinamiki dəyişən bazar vəziyyətinin təsiri
altında faktiki əmtəə qiyməti onun dəyərinin pulлa ifadəsindən kənarlaşa
(lakin bu fərqlənmə mütləq deyil) bilər. Belə kənarlaşma baş verməyə
bilər, yaxud istehsalçı və ya əmtəə göstəricisi qiyməti diqtə etmək
imkanına malik olduqda inhisarçılıq şəraitində ola bilər. Bu halda
qiymətlərə kənarlaşma məhz inzibati yolla qoyula bilər.
Faktiki rəqabət şəraitində əmtəə qiyməti istehsal xərclərinin
düzgünlük meyarı kimi xidmət edir. Faktiki bazar qiyməti üzrə istehsal
rentabelliyi, əmək məhsuldarlığı, fondverimi, kapital qoyuluşların
həcmi, mal dövriyyəsi həcmi, məhsul həcmi və s. kimi göstəricilər
haqqında mülahizə yürütmək olar.
Bu o deməkdir ki, əmtəə qiyməti üzrə uçot və xaricən fərqlənən
iqtisadi proseslərin ölçülməsini aparmaq olar. Onların qiyməti əsasında
müxtəlif əmtəələri və xidmətləri müqayisə etmək olar.
2. Qiymətin stimullaşdırıcı funksiyası. Bu funksiyanın
mahiyyəti odur ki, əmtəənin faktiki qiyməti bu və ya digər əmtəə
növünün istehsalına və texniki səviyyəsinə səbəb ola, yaxud, əksinə,
qarşı dura bilər.
Nə qədər ki, hər bir istehsalçıya öz məhsulunu mümkün olduqca
onun istehsal xərcləri ilə müqaisədə daha yüksək qiymətə satmaq
faydalıdır, onda qiymət aşağıdakıları stimullaşdıra bilər:
◊ Elmi texniki tərəqqini, istehsalın modernləşdirilməsini və
avtomatlaşdırılmasını;
◊ Enerжiyə, maddi və texniki resurslara qənaəti;
◊ Məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsini;
◊ Istehsalın və bu, yaxud digər bazarlara tətbiqən istehlakın
strukturunun dəyişməsini.
Bütövlükdə satılan əmtəənin daha yüksək qiyməti istehsalçıya
(satıcıya) daha yüksək mənfəət əldə etməyə imkan verir. Deməli
istehsalçı bazara daha səmərəli satıla bilən, o cümlədən rəqiblərin
analoжi əmtəələrlə müqayisədə daha səmərəli satıla bilən məhsulu
istehsal etməyə və bazara göndərməyə cəhd göstərəcəkdir. Bununla
yanaşı o və elə keyfiyyətdəki əmtəələri istehsal etmək əlverişli sayılır ki,
onlar alıcılar üçün maraq təmsil etmiş olsunlar. Eləcə də, müasir
texnoloжi proseslərin, avadanlığın, təşkili, idarəetmə və nəzarət
23
metodlarının tətbiqi də əlverişli olunur. Əksinə, məhsul istehsalına və
satışına xarclərin çoxalmasına gətirib çıxaran köhnəlmiş texnologiya və
istehsal təşkili qiymətin təsiri altında əlverişli olmur və
dəyişdirilməlidir.
Qiymətlərin təsiri altında, həmçinin, şəxsi istehlak strukturu və
son nəticədə tələbat səviyyəsi dəyişə bilər. Bu, satışdan müxtəlif vergi
dərəcələrinin, əlavə dəyər vergilərinin və b., müqavilələr sisteminin, o
cümlədən xammal və s. qiymətlərin hesabına həyata keçirilir.
Qarşılıqlı dəyişdirilən məhsul növlərinin qiymətləri də öz
aralarında müqayisə oluna bilərlər və bununla təklif strukturuna təsir
edə bilərlər.
3. Qiymə tin bölüş dürücü funksiyası. Obyektiv yaranan qiymət
əsasında müxtəlif iqtisadi subyektlər arasında gəlirin yenidən
bölüşdürülməsi baş verir, bu isə aşağıdakılarda davam edir:
◊ Iqtisadiyyət sahələri arasında;
◊ Müxtəlif mülkiyyət formasına malik müəssisələr arasında;
◊ Reqionlar arasında;
◊ Ölkə əhalisinin sosial qrupları arasında;
◊ Yığım və istehlak fondları arasında;
Yadda saxlamaq lazımdır ki, bazarda əmtəə qiymətləri son
nəticədə müvazinətləşməlidir. Hər bir anda və hər bir konkret əmtəə
üçün əmtəə qiyməti onun dəyəri ilə üst-üstə düşməyə bilər və onda
bazarın bir qrup iştirakçılarının uduşu digər qrupunun uduzmağına
bərabərləşir. Əgər əmtəə qiyməti onun real dəyərindən aşağı olarsa,
onda pul artıqlığı alıcıların sərəncamında olmuş olur.
Pul məbləğinin yenidən bölüşdürülməsi dövlət tərəfindən həyata
keçirilən qiymətlərin birbaşa tənzimlənməsi hesabına baş verə bilər.
Bundan başqa, o, maliyyə-kredit sisteminin köməyi ilə də həyata
keçirilə bilər. Hamıya təsir edən qiymətlər səviyyəsindən fərqli olaraq
maliyyə axınları müəyyən sosial qruplara ünvanlana bilərlər. Belə
fəaliyyətdə olan seçilmiş maliyyə axınları şəkilində əmək haqqını,
pensiyaları, müavinətləri və b. göstərmək olar. Onlar əhalinin ünvanlı
qruplarının xeyrinə pul gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsinə səbəb
olaraq, qiymətlər səviyyəsinə dolayı təsir göstərirlər.
Nüfuzlu əmtəələrin və zinət əşyalarının yüksək pərakəndə satış
qiymətlərinin köməyi ilə yüksək gəlirli əhali qruplarından pul
24
vəsaitlərinin yenidən bölüşdürülməsini az təminatlı əhali qruplarının
xeyrinə həyata keçirmək (uyğun siyasət şəraitində) olar.
4. Tələb və təklifin müvazinətləşdirilməsi funksiyası. Istehsal
(satış) və istehlak (alış) arasında qarşılıqlı əlaqə qiymətlər vasitəsi ilə
həyata keçirilir. Müəyyən əmtəənin qiyməti əsasında tələb və təklif
arasında müvazinətin pozulması haqqında mühakimə yürütmək olar.
Əmtəələr çatışmadıqda onlar daha yüksək qiymətə satıla
bilərlər, bu da istehsalçı üçün onların buraxılışının artırılmasını
məqsədəuyğun edir. Belə çoxalma əmtəə çatışmamazlığı ləğv
edilmədikcə hələ davam edəcəkdir, beləliklə, təklif tələblə
balanslaşdırılmış olur.
Əmtəələr artıqlığında satıcıya onları daha aşağı qiymətlər üzrə
reallaşdırmaq lazım gəlir. Onda istehsalçı üçün onların istehsalını
azaltmaq məqsədəuyğun sayılır. Buraxılış həcminin aşağı salınması o
vaxtadək baş verəcəkdir ki, hələ ki, əmtəə artıqlığı tükənməyib və
deməli, təklif yenidən tələblə balanslaşmış olur. Azad bazar və rəqabətin
inkişafı şəraitində qiymətlərin valyuntarist yüksəlişi ola bilməz. Tələb
və təklifin müvazinətliliyi ifadə edir ki, qiymətlərin yüksəlməsi
əmtəələrin keyfiyyətinin yüksəlməsi və çeşidinin genişləndirilməsi
nəticəsində baş verir.
5. Qiymət funksiyası istehsalın səmərəli yerləşdirilməsi meyarı
kimi. Bazar qanunlarının (rəqabət və tələbat qanunlarının) təsiri altında
müəssisələr müstəqil surətdə daha yüksək satış qiyməti hesabına
qoyulmuş kapital üçün daha yüksək mənfəət əldə etməli olan yerlərə
kapitalın köçürülməsi haqqında qərar qəbul edirlər. Müasir şəraitdə
buna dərin marketinq tədqiqatları, yəni bütün bazar amillərinin, ilk
növbədə fəaliyyətdəki qiymətlərin və onların dinamikasının öyrənilməsi
səbəb olur.
Kapital qoyuluşları üçün obyekt seçərək, istehsal-satış tsikli
davamiyyətini və inflyasiya səviyyəsini nəzərə almaq lazımdır. Kifayət
qədər uzun tsikldə və yüksək inflyasiya səviyyəsində bu sferaya
qoyulmuş kapitalın qiymətdən düşməsi baş verə bilər.
6. Qiymətin ölçü və müqayisə oluna bilmə funksiyası. Qiymət
istehsalcının müəyyən əmtəəni bazara çıxarmaq üçün çəkdiyi müxtəlif
xərcləri (əmək, maddi, maliyyə və digər xərcləri) əks etdirir. Lakin
faktiki bazar qiyməti xərclərdən bu və ya digər tərəfə fərqlənərək,
satıcıya həm mənfəət (yüksək, yaxud aşağı), həm də ziyan (zərər) gətirə
bilər.
Dostları ilə paylaş: |