216
Iqtisadiyyatın istehlak sektorunda məcmu tələbin yüksəlməsi baş
verərsə, alıcıların ödəməyə hazır olduqları pulun miqdarı ilə onlara
təklif edilən məhsul vahidlərinin miqdarı arasındakı bazar tarazlığı
pozulur. Tələbatın belə yüksəlməsi, məsələn, əmək haqqının artım
nəticəsində baş verə, amma başqa səbəblərdən də yarana bilər.
Bu halda təklif edilən məhsulla alıcıların ödəməyə hazır olduğu
pul məbləği arasındakı uyğunsuzluq məhsul vahidinin qiymətinin
yüksəlməsi ilə kompensasiya edilir. Ancaq istehlak məhsullarının
qiymətlərinin belə artımı bu məhsulların istehsalçılarının sərəncamındə
böyük məbləğlərin olmasına gətirir. Bu da öz növbəsində istehlak
məhsulları istehsalçılarının bu və başqa istehsal təyinatlı məhsullara
olan təlabatını artırır. Deməli, iqdisadiyyatın istehlak sektorunda
başlayan inflyasiya qalan sahələrə də yayılır. Inflyasiyanın məhz bu tipi
tələb inflyasiyası adlandırılır.
Tələb inflyasiyasını yaradan başlıca faktorlar müvafiq zaman
müddətində mövcud olan ödəniş qabiliyyətli tələbatın məhsul
təklifindən yüksəkliyidir.
Bir sıra hallarda bəzi sahələrin məhsulu digər sahələr üçün
material, xammal və ya yarımfabrikatdır. Deməli, eyni bir şəxs həm
alıcı, həm də satıcı kimi çıxış edir. Digər sahələrdə istifadə edilən bu və
başqa məhsullara qiymət artımı istehsal xərclərinin yüksəlməsini bildirir
və qiymətlərin köhnə səviyyəsində istehsalın davamı qeyri-rasional edir.
Bu şəraitdə dövriyyədəki pul kütləsinin həcminin artırmaq vacibdir.
Deməli, ödəniş qabiliyyətli tələb və qiymətlər artımı üçün şərait yaranır.
Məhz belə növ inflyasiya xərc inflyasiyası adlandırılır.
Xərc inflyasiyasını yaradan başlıca faktor istehsalın mövcud
həcmində məhsul vahidinə məsrəflərin yüksəlməsidir. Qiymətlərin sabit
səviyyəsində məhsul vahidinə xərclərin artımı mənfəətin azalması
deməkdir və həmçinin istehsalın ixtisarına səbəb olur. Istehsalın ixtisarı
isə təklifin ixtisarının azalmasıdır və deməli, qiymətlərin artımına
gətirir.
Məhsul vahidinə xərclərin artımı aşağıdakılardan yarana bilər:
~ əmək haqqının artımından;
~ istehsal resurslarının qiymətinin artmasından;
Tələb inflyasiyası və xərc inflyasiyası, bu növləri yaradan amillər
sxematik olaraq, şəkil 6.9 da təsvir edilir.
Beləliklə, tələb inflyasiyası və xərclər inflyasiyası öz başlanğıcını
istehsal sferasından götürür. Ancaq xərc inflyasiyası bütövlükdə
217
iqtisadiyyata tədricən yayılır. Lakin onunla mübarizə aparmaq tələb
inflyasiyası ilə mübarizədən çətindir, çünki bunun üçün istehsalın
struktur yenidənqurmasını həyata keçirmək tələb olunur.
Bu inflyasiya növlərindən hər biri özünəməxsus başa çatır.
Tələb inflyasiyası birincisi əhalinin pul vəsaitləri adi çərçivələrə
qayıdanda və ikincisi, dövriyyədəki pul kütləsi adi hədlərə qədər ixtisar
olunanda və kəmiyyətcə çox artmayacağı halda sona çatır.
Xərc inflyasiyası öz-özünə qurtarır. Istehsalın və məşğulluğun
həcmi xərclərin məcmu həcminin məhdudlaşdırılması məqsədilə ixtisar
olunur. Ardıcıl olaraq, istehsalın ümumi həcminin azalması ilə xərclərin
həcminin gələcək artımı dayandırılır.
Inflyasiya proseslərinin gedişinə həlledici təsir göstərən istehlakçı
davranışı iqtisadi nöqteyi-nəzərdən iki amillə müəyyən olunur:
~
stehlakçı üçün faydalılığa münasibətdə məhsulun qiymətinin
dəyişməsi;
~
stehlakçının gəlirinin dəyişməsi.
Əgər məhsul nisbətən ucuzlaşıbsa, ancaq digər göstəricilər, o
cümlədən, bu məhsulun keyfiyəti və istehlakçının gəlirləri
dəyişməyibsə, bu məhsula tələbat yüksələcək.
Əgər istehlakçının gəliri bu və başqa tərəfə dəyişirsə, onda bu və
başqa məhsullara tələbat da məhsulun kateqoriyasından asılı olaraq
dəyişə bilər. Istehlakçının gəlirlərinin artımı ilə tələbatı artan məhsullar
vardır. Amma istehlakçının gəlirlərinin artımı ilə tələbatı azalan
məhsullar da vardır. məsələn, aldığı əmək haqqı artdıqca, istehlakçı
nisbi ucuz marağını az, nisbi baha kərə yağını çox olacaq.
Istehlakçının bu və başqa məhsulları əldə etmə məsrəflərinin
bölgüsünün onun Q gəlirindən asılılığı Engell qanuna tabedir. Engell
qanunu əyriləri şəkil 6.10 da təsvir edilir.
Şə
kil 6.10
Engell qanunu qrafiklə ri
Q
Q
S
Q
S
S
218
A)
B)
C)
A) zəruri tələbat predmetləri
B) zinət predmetləri
C) aşağı keyfiyyətli məhsulları
Bu qanuna görə gəlirləri artanda onlar ilkin tələbat məhsullarına
xərclərini gəlirlərin artımına nisbətən az yüksəldirlər, amma dəbdəbə
predmetlərinə xərclər istehlakçının gəlir artımından böyük səviyyədə
artır. Aşağı keyfiyyətli məhsullara xərclər gəlirlər artıqca öncə yüksəlir,
sonra isə azalır.
Inflyasiya əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsinə zərurət
yaradır. Bu məqsədlə yaşayış minimum miqdarı müəyyən edilir. Bu
kəmiyyət əsasında aşağıdakılar hesablanır:
- əməyin ödənilməsinin minimal həcmi;
- pensiyaların minimal məbləği;
- təqaüdlərin, müavinətlərin və müxtəlif sosial ödənişlərin həcmi.
Bir tərəfdən istehsalçıların layiqincə qiymətləndirilməsini təmin
etmək, digər tərəfdənsə məhsulları istehlakçılara əlçatan olmasını həyata
keçirmək və eyni zamanda inflyasiya proseslərinə yol verməmək üçün
tələbat, istehsal həcmi və istehsal xərcləri arasındakı nisbətin necə
olması haqqında sual yaranır.
Istehsal resurslarının qiyməti – istehsal xərclərini müəyyən edən
qiymətlər bu resursların yiyələrinin pul gəlirlərinə təsir edən əsas
faktorlardan biridir.
Sərvətin muzdlu işçilər, sahibkarlar, kapital və torpaq sahibləri
arasındakı bölgüsü birbaşa bu qiymətlərdən asılıdır.
Istehsal resurslarının qiymətinin əmələ gəlməsi həmçinin tələb və
təklif qanununa tabe olur, ancaq eyni zamanda bir sıra əhəmiyyətli
xüsusiyyətlərə malikdir.
Birincisi, istehsal faktorları bazarında bəlli səviyyədə alıcılar və
satıcılar arasında rolların əvəzlənməsi baş verir. Məhsul və xidmətlər
bazarında alıcılar ev təsərrüfatları, satıcılarsa – istehsalçı-firmalar və ya
onlarla əlaqəli olan təşkilatlar, ayrı-ayrı fərdlərdir. Əmək resursları,
torpaq, kapital, avadanlıq bazarlarında isə əksinə, son nəticədə alıcılar
Dostları ilə paylaş: |