А. Д. Чудаков гиймятляр вя гиймятин
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
231
Şə
1890-1915-ci illərdə qiymətlərin dinamikası
1931-ci ildə yüksəldilmiş qiymətlərlə kommersiya ticarəti açıldı, ümumi ticarət isə kartoçkalar üzrə həyata keçirilirdi. Aşağı “payok” qiymətlərilə qapalı bölüşdürmə şəbəkələri, həmçinin “torqsinlər” (xaricilərlə ticarət) – istehlak mallarının qızıl və valyutaya satıldığı mağazalar yaradıldı.1932-35-ci illərdə əmək haqqının və pərakəndə satış qiymətlərinin növbəti yüksəlməsi baş verir. Ancaq bununla birgə sənayedə əmək haqqı artımı əmək məhsuldarlığı artımını üstələyirdi. Ağır sənayenin rentabelliyini təmin etmək üçün qiymətlərin əmələ gəlməsi cari istehsal xərcləri bazasında aparılırdı, əsaslı tikintinin və istehsal fondlarının genişlənməsinin maliyyələşməsini isə dövlət öz üzərinə götürmüşdü. 1936-cı ildə sənayedə topdansatış qiymətlərinin islahatı həyata keçirilirdi. Qiymət əmələ gəlməsində faktik istehsal xərclərinin miqdarı istifadə olundu, mənfəətə və dövriyyədən vergiyə isə normativ vergilər müəyyənləşdirildi. Bununla birgə, 1940-ci ildə sənaye topdansatış qiymətləri 1926- 27-ci illərə nisbətdə 2,2 dəfə, pərakəndə satış qiymətləri 6,5 dəfə, tədarük qiymətləri isə 3,3 dəfə yüksək idi. Böyük Vətən Müharibəsi zamanı kartoçkalar üzrə verilən məhsulların qiyməti stabil səviyyədə saxlanıldı. Yenidən kommersiya ticarəti açıldı, həm də kommersiya qiymətləri “payok” qiymətlərindən əhəmiyyətli yüksək idid. 1947-ci ildə, Böyük Vətən Müharibəsinin qələbə ilə başa çatmasından sonra pul islahatı həyata keçirildi. Bu islahat çərçivəsində yüksək kommersiya və aşağı pay qiymətləri ləğv olundu. 1949-cu ildə topdansatış qiymətlərinin islahatı həyata keçirildi. 1949-cu ildən başlayaraq, bazar qiymətlərinin plana uyğun azaldılmasının həyata keçirilməsinə başlanıldı. 1950-ci ildə qiymətlər səviyyəsi 1940-ci il səviyyəsinin 75 %-dən yüksək deyildi.195-cü ildən başlayaraq, buğda və başqa kənd təsərrüfat məhsullarının tədarükünü stimullaşdırmaq məqsədilə sistematik olaraq, alış və tədarük qiymətləri yüksəldilir. Məsələn, 1965-ci ildə alış qiymətləri 1964-cü illə müqayisədə 17 % yüksəlmişdi, bununla birgə gidər qiymətlər bir qədər aşağı düşmüşdür.
232
Beləliklə, inflyasiya rus iqtisadiyyatında daimi mövcud olub. Inflyasiyanın əsas səbəbləri istehsal üsulunun özündə zəmin tapırdı, əmək haqqı artımına və istehlak məhsullarının bölgüsünə inzibati nəzarət isə yalnız müəyyən müddət ərzində məhsul vahidinə qiymətlərin səviyyəsini qorumağa imkan verirdi. Indiki zamanda inflyasiya proseslərinin əsas səbəbləri keyfiyyətində aşağıdakıları hesab edilər (şəkil 6.13). ~ Iqtisadiyyatın militarizasiyası və hərbi xərclərin artırılması; ~ Dövlət büdcəsinin kəsiri; ~ Dövlət borcunun hədsiz artımı; ~ Xammal, yanacaq və nəqliyyatın qiymətlərinin nəzarətdir artımı;
~ Uzunmüddətli kapital qoyuluşlarının həcminin yüksəlməsi. Şə
Inflyasiya proseslərinə səbəb olan amillər
Beləliklə, inflyasiyanın ilkin səbəbi pul kütləsi ilə istehlak mallarının müvafiq həcminin ötürülməsi imkanın olmamasıdır. Bu isə Inflyasiya amilləri Istehsalın strukturundakı уйьунсузлуглар Uzunmüddətli kapital qoyuluşlarının yüksəlməsi Xammal, yanacaq və nəqliyyat qiymətlərinin artımı Iqtisadiyyatın militarizasiyası (hərbiləşdirilməsi) Dövlət büdcəsinin kəsiri
233
öz növbəsində istehsal sferasındakı struktur uyğunsuzluğundakı irəli gələ bilər. Belə ilkin səbəblərdən biri də hərbi xərclərin hədsiz böyük payı ola bilər. Inflyasiyasının təşəkkülü resurslar alqısına – məhdud təkliflə xarakterziə edilən, daha doğrusu, defisit olan alqıya yardım edir. Məsələ bundan ibarətdir ki, silah sifarşçiləri dövlət büdcəsindən imtiyazlı vəsait alanlar olduqlarından mülki məhsul istehsalçlarından belə resurslara daha böyük qiymət ödəməyə gücləri çatır. Rusiya hərbi sahələri üçün daha yüksək texnoloji təchizat və əmək haqqının yüksək səviyyəsi də xrakterikdir. Bu hərbi sahələrdə məhsul vahidinə daha yüksək xərclər səviyyəsini, həm istifadə olunan və həm də buraxılan məhsulların qiymət artımını bildirir. Hərbi istehsalın konversiyası heç də həmişə inflyasiya prosesini dayandıra bilməz. Inflyasiyanın artımını şərtləndirən başqa bir amil dövlət büdcəsinin kəsiridir. Uzunmüddətli dövr ərzində dövlətin xərcləri gəlirlərindən çox üstün olanda, bu hal yaranır. Dövlətin xərclərinin kəsirinin ötürülməsi üçün əlavə maliyyə vəsaitləri mənbələri tapılmalıdır. Bu mənbələrdən əsası pul emissisyasıdır. Nəticədə dövriyyədəki pul kütləsi artır. Dövlət istiqrazları buraxılışından və xarici borclardan da istifadə etmək olar. Ancaq bu maliyyə mənbələri yalnız onları istifadə etmək mümkün olanda “işləyirlər”. Bundan başqa alınan əlavə vəsaitləri gec və ya tez faizlərlə birgə qaytarmaq lazım gəlir. Başqa ölkələrdəki kimi Rusiyada da inflyasiyanın mənbələrindən biri dövlət xərcləri ola bilər. Bu xərclər istisnasız olaraq, vergi daxilolmaları hesabına ötürülür. Qiymətlərin yüksəlməsi dövlət üçün məqsədəuyğun olur, çünki bu halda əlavə xərclər mümkün olur. Bundan başqa, qiymətlərin yüksəlməsi vergitutma bazasının artımını bildirir və bu da dövlət gəlirlərinin yüksəlməsini ifadə edir. Dövlət tərəfindən alınan gəlirlər həmçinin “büdcə sferasının” saxlanılmasına xərclənir. Bura inzibati xərcləri, həmçinin səhiyyəyə, təhsilə, elmə, pensiya təminatına, ətraf mühitin qorunmasına və s.-ə xərclərə aiddir. Rusiyada bu xərclərin maliyyə təminatı hələ də yüksək səviyyədə olmasa da, dərk etmək gərəkdir ki, bu büdcə ödənişlərinin müvafiq struktur dəyişmələri və əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi olmadan artımı inflyasiya proseslərini stimullaşdırır. Dövlət büdcəsinin kəsiri – hər il formalaşan və bir neçə il ərzində yığılan kəsir dövlət borcunu yaradır. Beləliklə, dövlət borcunun artımı Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|