F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
t
əqil bir respublika kimi görürdü.
1
Stalin M.R
əsulzadə ilə söhbətində deyir:
“N
əriman bizimlə yox, biz Nərimanla anlaşdıq”.
2
Bu deyimd
ən açıq-aydın
görünür ki, Leninl
ə danışıqlarda şərtləri Lenin deyil, N.Nərimanov qoymuş-
dur. Bu şərtlərin əsasını ilk əvvəl Azərbaycanın müstəqil bir dövlət
kimi ta-
nınması, bu dövlətin paytaxtının Bakı olması, milli adət-ənənələrin nəzərə
alınması təşkil edirdi. Hətta Nərimanovla çox soyuq münasibətdə olan G.Çi-
çerin 1920-ci ilin aprelind
ən bir ay qabaq Leninə yazırdı ki, “Nərimanovun
t
əklif etdiyi yol ilə getmək lazımdır”.
3
Bu razılıq pozulduğundan N.Nərima-
nov m
ərkəzlə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması, Bakının milli
si
masının ifrat şəkildə pozulmasının qarşısının alınması, milli
və dini ənənə-
l
ərin qorunması, mərkəzlə Azərbaycan arasında siyasi və iqtisadi hüquqların
böl
güsü, qarşılıqlı etimad problemləri uğrunda mübarizə aparmış və mərkə-
zin
əsas missiyasını ucqarların inkişafına yardımda, yerli kadrlara etibar et-
m
əkdə görmüşdür. Nərimanov mərkəzdə oturmuş “kommunist cildinə gir-
miş daşnakların” iyrənc
fəaliyyətini ifşa etmiş,
4
m
ərkəzin qərəzliliyini, rus-
la
ra xüsusi imtiyazların verilməsini pisləyərək mərkəzin cahanşümul istilaçı
siyas
ətinə qarşı ucqarların müqavimətinə haqq qazandırmışdır.
5
O, Az
ərbay-
can nümay
əndəsinin bilavasitə iştirakı olmadan mərkəzdə Azərbaycana aid
heç bir m
əsələnin
müzakirə edilməməsini, hər hansı mərkəzi strukturda
Az
ərbaycanın tam səlahiyyətli nümayəndəsinin üzv olmasını
6
, neft istehsa
lı-
na v
ə satılmasına Azərbaycan hökumətinin nəzarətinin artırılmasını
7
t
ələb
et
mişdir. N.Nərimanov milli ordunun, aviasiyanın, nəqliyyat sisteminin ya-
ra
dılmasına diqqət yetirmiş,
8
Bakı-Culfa dəmiryolunun,
9
Bakı-Tiflis-Batum
neft k
əmərinin çəkilməsini başa çatdırmışdır.
H
ələ AXC dövründə Bakıda fəaliyyət göstərən Erməni Milli Şurası ilə
Rus Milli Şurası əl-ələ verib Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı birgə mənfi
1
NərimanovN. Ucqarlarda... Seçilmiş..., s.398.
2
Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. Bakı, “Elm”, 1991, s.29.
3
ARSPİHDA, f.609, siy. 1, iş 71, v.65.
4
Nərimanov N. Leninə məktub... Seçilmiş..., s.443-444.
5
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., s.419.
6
ARDA, f.28s (m
əxfı), siy. ls (məxfı), iş 77, vv.377, 311.
7
N
ərimanov N. Ucqarlarda...Seçilmiş..., ss.417, 418; ARDA, f.28 s. (məxfı), siy. ls
(m
əxfi), iş 77, v.79.
8
Красовский С.А. Жизнь в авиации. М. Воениздат, 1968, s.54-55.
9
ARDA, f.41
1, siy.4, iş 30, v. 133.
- 32 -
N
əriman Nərimanov – 140
mövqe tuturdular.
1
Sovetl
əşmiş Ermənistanın və Azərbaycanın Rusiya ilə
hüquqi münasib
ətlərində gözə çarpan fərq
ondan ibarət idi ki, Ermənistanla
Rusiya arasında imzalanmış sazişə görə “Ermənistan və Rusiya vətəndaşlığı
b
ərabər və ayrılmaz sayıldığı”
2
halda, Az
ərbaycan öz müstəqilliyini ardıcıl
müdafi
ə edirdi. N.Nərimanov Azərbaycanda yerləşən Rusiya orqanlarını
maliyy
ələşdirməkdən imtina etmiş, Rusiyada və başqa sovet respublikala-
rında həbs olunan azərbaycanlıların Azərbaycanda mühakimə ed
i
lm
əsini tə-
l
əb etmiş, Azərbaycan dövlətçiliyinin əleyhinə işləyənlərin qayıtmalarını da-
yan
dırmışdır
3
v
ə i.a.
Bel
əliklə, sovet Rusiyasının iddialarına qarşı N.Nərimanovun siyasi
x
ətti Azərbaycanın milli dövlətçilik maraqlarının qorunmasına yönəlmiş,
V.İ.Lenin, İ.Stalin, G.Çiçerin Azərbaycanla bağlı bir çox məsələlərdə N.Nə-
rimanovun
mövqeyi il
ə hesablaşmışlar.
N.N
ərimanov Leninə yazdığı məktubda Şaumyanın milli məsələlərdə
buraxdığı səhvləri “hədsiz” sayır,
4
Stalin
ə isə Azərbaycanı, xüsusən də Ba-
kını erməniləşdirmə planlarının olduğu haqqında xəbər verir və bunun qarşı-
sının alınmasını tələb edirdi.
5
Bu planın mahiyyəti ondan ibarət idi ki, Bakı
Az
ərbaycanın paytaxtı olmalı,
6
n
ə də qurula biləcək hər hansı Azərbaycan
dövl
ətinin tərkibinə daxil olmalı; Azərbaycanın bütün Xəzər sahili
və bütün
Ba
kı, əyaləti ola biləcək Azərbaycan dövlətindən təcrid edilməli və bütün
müs
əlmanlardan təmizlənməli;
7
Bakı bir milli qurum kimi deyil, uzaqbaşı
erm
ənilərin və azərbaycanlıların müştərək hakimiyyəti altında olan ərazi
kimi q
əbul edilməlidir. Lakin Azərbaycan siyasi partiyalarından heç biri bu-
na getm
ədi.
8
N.N
ərimanov bu planın qarşısını almaq üçün ölüm-dirim mü-
bariz
əsinə başlayaraq, 1918-ci il müsəlman qırğınlarından sonra belə meylli
1
Böyük Britaniya hərbi missiyasının fevral 1919-cu il məlumatından. G.f.Milne, ghq
Constantinople to the chief of the imperial general staff February 6
th
1919. Situation in
Azerbaijan, (signed) g.f. Milne, general, commanding-in-chief, British Salonika force.
G,h.q., Constantinople, February 6, 1919 F.O. A.
2
ARDA, f. 27, siy.
1, iş 387, v.4.
3
ARDA, f.411, siy.l,
iş 60, v.l; f.28s (məxfi), siy. ls (məxfı), iş 77, v.299; ARSPİHDA,
f.609, siy.l,
iş 134, v.l 1-12.
4
Нариманов H. Письмо В. Ленину//АР8РШОА, f. 609, siy. 1, iş 34. v.l;
Нариманов
H.
Телеграмма B.JIeнину //ARSPİHDA, f. 609, siy.l, iş 32. v.42.
5
Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., ss. 413, 415.
6
Шаумян С. Избранные произведения, т.2, М., Госполитиздат, 1978, s.246.
7
ARDA, f.1061, siy.l,
iş 95, v.5-8.
8
ARDA, f.970, siy. l,
iş 1, v.38.
- 33 -