A f s e a fəLSƏFƏ

N
əriman Nərimanov – 140 
 
Путь согласования идеалов национальной независимости и 
социальной справедливости 
(
резюме) 
 
Вопреки противоречивым оценкам личности Н.Нариманова, связанным 
с особенностями эпохи, политическими тенденциями в стране, автор исходит 
в данной статье из подлинных заслуг Нариманова перед нацией и народом. В 
статье подчеркивается целостность феномена Нариманова, несмотря на кажу-
щуюся  противоречивость  его  мировоззрения.  Автор  характеризует  Нарима-
нова как подлинного выразителя прогрессивных веяний своей эпохи, патрио-
та, чье мировоззрение сформировалось  под влиянием не столько большеви-
ков, сколько идеалов социальной справедливости и равенства, воспетых вели-
кими философами Востока. 
 
Ключевые  слова: 
социальная  справедливость,  независимость, 
большевик, коммунистическая иедология, демократическое движение. 
 
 
Milli Bağımsızlık ve Sosyal Adalet 
İdeallerinin Bağdaştırılması Yolları 
(özet) 
 
Sovyet dönemin siyasi 
şartlarından  dolayı  Nerimanov’la  ilgili  çelişkili 
değerlendirmeler  yapıldığını  hatırlatan  yazar  bu  makalede  Nerimanov’un  kendi 
milleti  için  yaptığı  hizmetleri  ele  almaktadır.  Yazara  göre,  Nerimanov’un  dünya 
görüşünde  olsa  olsa  zahiren  bazı  çelişkiler  söz  konusu  olabilir.  Makalede 
Nerimanov  kendi döneminin ilerici ideallerinin gerçek sözcüsü olarak 
nitelendirilmekte  ve  onun  düşüncelerinin  bolşeviklerden  ziyade  Doğu’nun  büyük 
filozoflarının  övdükleri  toplumsal  adalet  ve  eşitlik  ideallerinin  etkisi  altında 
biçimlendiği vurgulanmaktadır.  
 
Anahtar kelimeler: 
toplımsal  adalet,  bağımsızlık,  bolşevik,  kommünist 
ideolojisi, demokratik mücadele 
 
- 17 - 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
 
 
 
 
 
N
əriman Nərimanov:  
milli ruh v
ə siyasi təfəkkürün vəhdəti  
 
 
H
əsən Həsənov
∗
 
 
 
SSRİ dağıldıqdan və Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyini bərpa et-
dikd
ən, marksist-leninçi ideoloji qəliblər, təsirlər və məhdudiyyətlər aradan 
qal
dırıldıqdan sonra sovet dövrü tarixinin və şəxsiyyətlərinin obyektiv öyrə-
nilm
əsi üçün əlverişli şərait yaranmış, tarixi hadisə və prosesləri, siyasi və 
dövl
ət xadimlərinin baxışlarını,  fəaliyyətlərini  olduğu  kimi  öyrənmək və 
qiym
ətləndirmək problemi aktuallaşmışdır. 
Bu baxımdan Azərbaycan xalqının görkəmli ictimai, siyasi və dövlət 
xadimi, sovet hakimiyy
əti dövründə özünəməxsus siyasi düşüncəyə malik, 
f
əaliyyəti müxtəlif illərdə  fərqli qiymətləndirilən, tariximizdə  silinməz iz 
buraxan N.N
ərimanovun həyat və fəaliyyətinə dair xeyli əsərlər yazılmışdır-
sa da, onun milli dövl
ətçilik baxışları və fəaliyyəti indiyədək tarixşünaslığın 
ay
rıca tədqiqat obyekti olmamışdır.  
Bel
ə mövzunun seçilməsi öz növbəsində bir neçə problemin araşdırıl-
ma
sını tələb edir. Bunlardan sovet hakimiyyətinin ilk illərində milli məsələ-
l
ərin həllinin meydana çıxması; Rusiyada yaşayan türk xalqlarının dövlətçi-
lik uğrunda mübarizəsi; müstəqil dövlət olmuş, lakin sovetləşən respublika-
ların öz müstəqilliklərini qorumaq yolunda apardıqları mübarizə; Rusiya im-
pe
riyası dağılıb xalqlar müstəqillik qazandıqları şəraitdə dövlətlərarası sər-
h
ədlər  probleminin  ortaya  çıxması;  inkişafda  olan  kommunist  ideologiya-
sının hökmranlığı şəraitində xalqların milli düşüncə və adət-ənənələrinin qo-
∗
  Tarix elml
əri doktoru, Azərbaycan  Respublikasının  Polşadakı  fövqəladə  və  səlahiy-
y
ətli səfiri. 
 
- 18 - 
                                                 

---

N
əriman Nərimanov – 140 
 
ru
nub saxlanılması problemlərinin araşdırılması aktuallaşmışdır. Bu səpkidə 
araşdırma SSRİ-də kommunist ideologiyası çərçivəsində formalaşıb fəaliy-
y
ət göstərən milli təmayülçülük hərəkatı və onun mahiyyətini, N.Nərimano-
vun bu h
ərəkatın yaradılmasında və həyata keçirilməsində rolunu, onun mil-
li t
əmayülçü kommunist baxışlarının köklərinin araşdırılmasını, türkəsilli si-
yas
ətçiləri və dövlət xadimləri arasında onun yayılmasını, bu mübarizə yo-
lunda 
əldə olunan uğurlar və baş verən itkilərin araşdırılmasını aktuallaşdı-
rır.  Göstərilən problemlərin bir neçəsi indiyədək  ayrı-ayrılıqda  tədqiqat 
möv
zusu olmuşdursa da, onlar bütöv şəkildə araşdırılmamışdır. 
Problemin m
əhz bu baxımdan bütöv şəkildə araşdırılması N.Nərima-
novun milli dövl
ətçilik  baxışlarının  formalaşdığı  mühitin  öyrənilməsinə 
düzgün elmi-
metodoloji yanaşmağa imkan verir. Bundan başqa, 1920-ci ilə-
d
ək olan dövrdə N.Nərimanovun ədəbi və ictimai-siyasi fəaliyyətinin onun 
milli dövl
ətçilik baxışlarının formalaşmasına təsirini araşdırmaq da mühüm 
elmi-
tarixi aktuallıq kəsb edir. 
N.N
ərimanovun  bolşevik  üsul-idarəsi  şəraitində  milli dövlətçilik ba-
xışlarını  və  fəaliyyətini öyrənmək üçün iqtisadi inkişafa,  xarici  əlaqələrə, 
h
ərbi  quruculuğa,  milli-mədəni  inkişafa,  Azərbaycan dilinə  münasibətini, 
ona dövl
ət dili statusu vermək uğrunda səylərini və din məsələlərinə müna-
sib
ətini araşdırmaq zəruridir. N.Nərimanovun milli ziyalılara diqqəti, onları 
ölüm t
əhlükəsindən və  təqiblərdən  qoruması  məsələlərini  olduğu  kimi  öy-
r
ənmək aktualdır. Dövrünün ideoloji cəhətdən bir-birinə zidd partiyalarının 
üzvl
əri olan ziyalıların N.Nərimanova böyük hörmətlə yanaşmalarının, hətta 
onun  r
əhbərliyi altında işləməyi mümkün saymalarının səbəbləri də araşdı-
rılmalıdır.  
N.N
ərimanovun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəaliyyətini, o 
dövrd
ə  baş  vermiş  olan  itkilərin  əsl səbəblərini, dövrün tarixi gerçəkliyini 
araşdırmaq tarix və müasirlik baxımından böyük maraq kəsb edir.  
Az
ərbaycan hökumətinin başçısı kimi N.Nərimanovun Sovet Rusiya-
sının iddialarına qarşı siyasi xəttinin mahiyyətini öyrənmək, sovet quruluşu 
da
ğılmış  olsa  da,  bu  problemi  araşdırmaq  istər tariximizi obyektiv öyrən-
m
ək, istərsə də müasir beynəlxalq əlaqələrimizin konsepsiyasını formalaş-
dırmaq baxımından aktuallıq kəsb edir. 
N.N
ərimanovun hələ Moskvada çalışarkən Sovet Rusiyasının Türküs-
tan siyas
ətinə fərqli baxması və bu siyasətə tənqidi yanaşmasının mahiyyəti-
ni, onun dövl
ətçilik fəaliyyətində türkçü mövqeyini, Türkiyənin, Türküsta-
 
- 19 - 

---