F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
nın türk xalqları və ictimai-siyasi xadimləri ilə bağlı siyasətinin mahiyyətini
v
ə məqsədlərini öyrənmək vacibdir.
Ümumiyyətlə, XX əsrdə bir çox türk
xalq
larının yaşadığı eyni tarixi taleyin araşdı
rı
lması həm tarixilik baxımın-
dan, h
əm də müasir dövrdə müstəqil Azərbaycanın Türkiyə, Özbəkistan,
Qa
zaxıstan, Türkmənistan və Qırğızıstanla qurulub inkişaf etdirilən münasi-
b
ətlərində bəhrələnmək baxım
ın
dan
əhəmiyyətlidir.
Sovet hakimiyy
ətinin ilk illərində bolşevik Rusiyasının və mərkəzi ha-
kimiyy
ətin öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Bakıda qeyri-azərbay-
can
lıları dövlət qurumlarında və siyasi qurumlarda rəhbər vəzifələrdə yer-
l
əşdirmək siyasətinə N.Nərimanovun münasibətinin və bu işdə onun
fəaliy-
y
ətinin araşdırılması, fəallıq dərəcəsinin və əldə etdiyi nəticələrin müəyyən-
l
əşdirilməsi həm tarixi gerçəkliyi, həm də müasir
Ermənistan-Azərbaycan
mü
naqişəsinin tarixi dinamikasını aydınlaşdırmaq baxımından aktualdır.
Bolşevik hakimiyyəti şəraitində N.Nərimanovun milli dövlətçilik ba-
xışlarını və fəaliyyətini araşdırmaq həm də müasir dövlət quruculuğu ba-
xımından əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, N.Nərimanovun istər kommunist
ide
ologiyasının yayılması, istər də sosialist quruluşunun formalaşması və
b
ərqərar olması prosesinə fərqli baxışı var idi. Bu məsələlərin mahiyyətinin
araşdırılması tarix elminin aktual problem
l
ər
rind
əndir.
20-ci ill
ərdə N.Nərimanovun əsasən elmi-ictimai fəaliyyətinin 30 illiyi
v
ə ölümü münasibəti ilə xatirə-məqalələr çap olunmuşdur. N.Nərimanovla
dövl
ət işində birgə çalışan şəxslərin xatirələri onun milli dövlətçilik baxış-
larının tədqiqi baxımından çox səciyyəvidir.
1
N.N
ərimanovun özünəməxsus baxışları və fəaliyyəti sağlığında oldu-
ğu kimi, ölümündən sonra da xüsusi vurğu ilə “millətçilik”, “milli təmayül-
çülük”, “n
ərimanovçuluq” adlandırılaraq burjua-millətçiliyi
kimi qiymətlən-
dirilib pisl
ənmişdir. Bunu əsas tutaraq, 20-ci illərin ortalarından 50-ci illərin
ortalarınadək kommunist ideoloqları onun adının unutdurulmasına xüsusi
s
əy göstərmişlər. Yalnız 1956-cı ilin fevralında Sov.İKP-nin XX qurultayın-
1
Агамалыоглы С. Воспоминания о Н.Нариманове // «Заря Востока» qəzeti, 1925,
22 mart;
Буниятзаде Д. Воспоминания о Н.Нариманове // «Бакинский рабочий» qəze-
ti, 1925, 22 mart;
Джабиев Г. Воспоминания о Н.Нариманове // «Бакинский рабочий»
qəzeti, 1925, 28 mart;
Гусейнов М.Д. Воспоминания о Н.Нариманове // «Заря Востока»
qəzeti, 1925, 21 mart;
Караев А.Г. Воспоминания о Н.Нариманове // «Бакинский рабо-
чий» qəzeti, 1925, 22 mart;
Гулиев М. О
роли Н.Нариманова в просвещении Азербай-
джана //«Бакинский рабочий» qəzeti, 1925, 22 mart.
- 20 -
N
əriman Nərimanov – 140
da Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş pisləndikdən sonra cəmiyyətin həyatında
yum
şalma baş vermis, N.Nərimanovun adının üzərindən qadağa nisbətən
gö
türülmüş, demək olar ki, bir ay sonra onun haqqında məqalələr çap olun-
ma
ğa başlanmışdır. Bu məqalələrdə N.Nərimanovu
Mir Cəlal Paşayev və
C.X
əndan ədib kimi, C.Quliyev və H.Şahgəldiyev partiya və sovet dövlət
xadimi kimi t
əqdim etmişlər.
1
H
əmin il N.Nərimanov haqqında kitablar da
n
əşr olunmuşdur. M.Rəfilinin əsərində onun birinci dünya müharibəsinə qə-
d
ərki dövrdə fəaliyyəti işıqlandırılmış, M.Qazıyevin əsərində həyat və yara-
dıcılığı haqqında ümumi şəkildə məlumat verilmişdir. V.Məmmədovun kita-
bında N.Nərimanovun həyat və fəaliyyəti öyrənilmiş və bu əsər dövrünün ən
ge
niş yayılmış əsəri olmuşdur. 50-ci illərin ikinci yarısında C.Quliyev tərə-
find
ən zəngin arxiv materialları əsasında yazılmış geniş məqalədə N.Nə-
rimanovun partiya v
ə sovet dövlət xadimi kimi fəaliyyəti öyrənilmişdir.
M.İbrahimovun
məqaləsində o, inqilabçı və yazıçı kimi göstərilmişdir.
Bu proses sonrakı illərdə də davam etmiş, amma ən böyük canlanma
Heyd
ər Əliyev respublika rəhbərliyinə gəldikdən sonra başlanmışdır.
70-ci ill
ərdə 100 illik yubileyi ilə əlaqədar N.Nərimanovun haqqında
ilk d
əfə olaraq geniş rəsmi dövlət və partiya sənədləri qəbul olundu.
Az
ərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin N.Nərimanovun 100
illik yubileyi il
ə əlaqədar geniş siyasi və təşkilatçılıq fəaliyyəti bu işdə
h
əlledici rol oynadı. H.Əliyevin N.Nərimanovun 100 illiyinə həsr olunmuş
t
əntənəli iclasdakı, habelə Bakıda və Ulyanovskda heykəllərinin açılışındakı
çıxışları N.Nərimanovun tarixi xidmətlərini qiymətləndirmək baxımından
xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu sənədlərin cəm şəklində nəşr olunması nərima-
nov
şünaslığa dəyərli töhfə idi.
2
Az
ərbaycan sovet tarix ədəbiyyatının öyrənilməsi göstərir ki,
dövrün
şərtlərinə uyğun olaraq N.Nərimanov yazıçı, maarifpərvər, ictimai-siyasi
1
Mir C
əlal. Görkəmli yazıçı, realist // “Ədəbi Azərbaycan”, 1956, №6;
Xəndan C.
N.N
ərimanovun ədəbi fəaliyyəti// “Azərbaycan”, 1956, №5;
Гулиев Дж.Б. Выдающийся
общественный-политический деятель. 85 лет со дня рождения Н. Нариманова // «Ба-
кинский рабочий» qəzeti, 1956, 14 aprel;
Şahgəldiyev Н. Görkəmli partiya və dövlət
xadimi // “T
əbliğatçı” j., 1956, №5.
2
Алиев Г.А. Доклад на торжественном собрании, посвященном 100-летию со дня
рождения Н.Нариманова; Речь на открытии памятника Н.Нариманову. В кн. Нариман
Нариманов (материалы юбилейных торжеств, посвященных 100-летию со дня
рождения). Баку, 1974; Речь на открытии памятника Н.Нариманову в г. Ульяновске.
См. Памятник Н.Нариманову на родине В.И.Ленина. Баку, 1978.
- 21 -