F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
xadim v
ə inqilabçı kimi təqdim olunmuş, dövlətçilik fəaliyyəti lazımınca
t
ədqiq olunmamış, xüsusən milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti ilə bağlı
m
əsələlərin üstündən sükutla keçilmişdir. Yuxarıda göstərdiyimiz 20-ci illə-
rin xatir
ələrində, 30-cu illərin bəzi siyasi sənədlərində və ensiklopedik nəşr-
l
ərdə N.Nərimanov milli təmayülçü kimi qiymətləndirilərək unutdurulmağa
çalışılırdı. 50-ci illərin ortalarından sonra nəşr olunan əsərlərin müəllifləri
N.N
ərimanovu əsasən marksist-leninçi ideoloji prinsiplərə sadiq bir şəxs
kimi t
əhlil edərək onun öyrənilməsinə haqq qazandırmağa çalışmışlar.
Maraqlıdır ki, o vaxtlar N.Nərimanovu millətçilikdə ittiham
edənlər
d
ə, onu müdafiə edənlər də marksist-leninçi mövqedən çıxış edirdilər. 80-ci
ill
ərin sonu
–
90-
cı illərin əvvəllərində yaranmış şəraitdə sovet quruluşunun
z
əifləməsi ilə N.Nərimanovla bağlı aparılan araşdırmalar genişləndi və tari-
xin keçid dövrl
ərinə xas olan fikir ayrılığı ortalığa çıxdı. Yazı müəlliflərinin
bir qismi,
əsasən N.Nərimanovun sovet dövründə nəşri qadağan olunmuş
irsi il
ə yaxşı tanış olanlar onun bu zamana qədər
nəşr olunmayan əsərlərini
üz
ə çıxardır, milli təmayülçü baxışlarına yeni dəyərlərə əsaslanan qiymətlər
verirdil
ər.
1
Başqa bir qismi isə tarixi hadisə və prosesləri mövcud olduqları
mühitd
ən ayıraraq, hissiyyatın tarixi gerçəkliyi üstələdiyi qəzet məqalələrin-
d
ə tarixi həqiqətlərin inkarını ön plana çəkib subyektiv mövqe tuturdular.
Onlar N.N
ərimanovu əsassız olaraq kommunist ideologiyasına münasibətdə
v
ə Rusiya ilə əlaqələrdə ən azı sadəlövhlükdə, milli maraqlara qarşı laqeyd-
likd
ə günahlandırırdılar. Bu müəlliflərdən A.Balayevin, H.Qəhrəmanovun,
N.Kazımovun, N.Nəsibzadənin, Ə.Tahirzadənin
2
bolşevizmə olan nifrətləri,
dem
ək olar ki, haqsız və əsassız olaraq tam həcmdə N.Nərimanova ünvanla-
nırdı. Belə yanaşmalar keçid dövrünün təzadlarından irəli gəldiyindən, onlar
obyektiv tarixi gerç
əkliyi tam əks etdirməyə qadir olmayaraq, tarixi tədqi-
1
Азизбекова П. Обращение к потомкам // «Бакинский рабочий» qəzeti, 1989, 21
fevral;
Hüseynov A.
Lenin Nərimanovu dinləyir // “Kommunist” qəzeti, 1989, 14 mart;
Quliyev D.
Heyrətamiz dərəcədə müasir; Bakı məsələsi və b. silsilə məqalələr // qəzetlər:
“Kommunist” 1990; «Бакинский рабочий» 1990, 13 aprel; «Вышка» 1990, 8 iyun.
2
Балаев А. Пленник идеи или политический слепец // “Azərbaycan” qəzeti, 1991,
20 iyun;
Азербайджанское национальное движение: от «мусавата» до «народного
фронта». Баку, 1992;
Qəhrəmanov Н. Bumeranq, yaxud layiqli cəzalar // “Gənclik”, 1991,
№9-12;
Kazımov N. Bolşevizm və Azərbaycan// “Gənclik”, 1991, №6;
Nəsibzadə N.,
Tahirzadə Ə. Nərimanov: sönməyən ulduz, yoxsa bütün sonu? // “Azadlıq”, 1991, 26 iyul;
Kommunistlərin ən yaxşısına vida // “Aydınlıq” 1991, 7 sentyabr; Qəzetlər: “Millət” 1996,
8 fevral; “Kommunist” 1991, 6 iyul; “Həyat” 1991, 12 iyul.
- 22 -
N
əriman Nərimanov – 140
qat
ların dünyada qəbul olunmuş ümumi metodoloji prinsiplərinə zidd
olmaqla
ən kiçik tənqidə belə tab gətirmirlər.
M
ərhum
prezidentimiz, ümummilli lider Heydər Əliyevin 1995-ci il
dekabrın 18-də N.Nərimanovun anadan olmasının 125 illiyi ilə əlaqədar
imzaladığı fərmanda, 1993-cü il sentyabrın 21-də və 1997-ci il yanvarın 31-
d
ə AMEA-dakı görüşlərindəki nitqlərində N.Nərimanovun Azərbaycan
tarixind
ə mövqeyi və xidmətləri işıqlandırılmışdır.
1
T.Əhmədovun toplayıb
hazırladığı N.Nərimanovun “Seçilmiş əsərləri”nin başlanğıcında, haqlı ola-
raq, m
ərhum prezidentimiz Heydər Əliyevin N.Nərimanovu “görkəmli si-
ma, böyük siyasi xadim” a
dlandırması, “N.Nərimanovu ittiham
edən fikir-
l
ərlə heç cür razılaşmaq olmaz” fikri
2
epiqraf kimi verilmişdir. Beləliklə,
N.N
ərimanovla bağlı əsərlərin sayı artmış, onun irsinə ciddi elmi yanaşmanı
əks etdirən yeni əsərlərin yaranmasına zəmin hazırlanmışdır.
Türk düşüncəsinə sadiq yüzlərlə siyasətçi xalqı qarşısında borcunu ye-
rin
ə yetirməyi sovet hakimiyyəti ilə əməkdaşlıqda görürdü. Onlar ölümü və
müxt
əlif cəzaları gözləri önünə gətirərək bu işə girişirdilər. M.Sultanqaliyev
yaz
ı
rdı ki, milli təmayülçülük siyasətinə görə, SSRİ-nin
yüksək rütbəli xadi-
mi olan N.N
ərimanov da daxil olmaqla şərq respublikaları liderlərinin hamı-
sı təqib olunurdular.
3
T
əqiblərə baxmayaraq, türk siyasətçiləri həm kommu-
nizm ideyasına inanır, həm də milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyətlərindən
ç
əkinmirdilər. Məhz buna görə də onların çoxu bolşevik qəddarlığının və
m
əkrinin qurbanı olmuşlar. Onların şəxsi
taleləri faciəli olsa da, ictimai və
siyasi f
əaliyyətlərini uğursuz saymaq olmaz. Çünki əslində onlar öz həyatla-
rını quruluşa sədaqət yolunda deyil, xalqlarını məşəqqətlərdən çıxarmaq yo-
lunda qurban vermişlər. SSRİ-də fəaliyyət göstərən və bolşeviklərlə əmək-
daşlıq edən bəzi türkəsilli siyasətçilərin taleyi belə olmuşdur.
Sovet hakimiyy
əti dövründə milli təmayülçülüyü
səciyyələndirən əsas
m
əqsəd, hakim şovinizmə və bolşevik hakimiyyəti tərəfindən buraxılan
əyintilərə qarşı mübarizə, sinfi mübarizədənsə milli həmrəylik, milli
dilin və
m
ədəniyyətin inkişafına üstünlük vermək, dinə qarşı daha dözümlü mövqe
tutmaq, m
illi kadrları sinfi mövqedən daha çox milli maraq mövqeyindən
qiym
ətləndirmək
və dövlət işinə cəlb etmək, tarixə sinfi baxışla yanaşı, milli
1
Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir. 1-ci kitab. Bakı, 1997; 8-ci kitab. Bakı, 1998.
2
N
ərimanov N. Seçilmiş əsərləri. Bakı, AME, 2001.
3
Kakınc H. Sultanqaliyev və Milli Kommunizm. Istanbul, Bulut yayınları, 2004, s.,
225.
- 23 -