A fd 51-1 tam metin 06. indd
Yüklə 217,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 157
Kadı Abdulcebbar, tevlîd kavramını Bişr b. Mu’temir ve Ebû’l-Huzeyl el- Allâf gibi epistemolojik bir çerçeve içerisinde kullanmıştır. Ona göre bilgi, bir sebep olarak nazarın yani düşünmenin bir ‘sonucu’dur. 32 O, bunu şu şekilde açıklamıştır: ‘Düşünce, delîl ile taalluk halinde iken tevlîd edicidir. Düşünen kişi, delîlin medlûle olan delâlet yönünü bilir ve bilgi, bunun üzerinde aklettiğin- de tevlîd eder. Ancak düşünen kişide bu nitelik olmazsa ve düşüncede de delâlet yönüne ilişkin bir taalluk yoksa bilgi tevlîd etmez.’ 33 Görüldüğü üzere kavram Kadı Abdulcebbar’da epistemolojik bir kavrama dönüşmüştür. Bu dönüşümün onun, müktesebatını borçlu olduğu Cübbâîlerle ve üstadı Ebû Abdullah el-Basrî ile başladığını belirtmek gerekir. Çünkü o, konuyu eserlerinde bu isimlere yaptı- ğı atıflarla işlemektedir. Bu noktada tevlîd’in kavramsal ve epistemolojik içeriği konusunda Kadı Abdulcebbar’ın şu görüşleri oldukça açıklayıcıdır: Tevlîd, hüküm olarak ‘hudûs’ niteliğinde ortaya çıkar. Bir şey diğerinin ardından ve ona göre meydana gelmişse ‘tevlîd’ ile meydana gelmiş demektir. Hudûs niteliğine sahip olmayan şeyler için tevlîd imkânsızdır. Düşünce, çocukta, aklı kemâl düzeyinde olmadığı için, tevlîd edici değildir. Çocuktaki düşüncenin tevlîd edici olması için onda delâlet bilgisinin bulunması gerekir. Delalet bilgisi ise ancak aklın kemâl düzeyinde olmakla ortaya çıkar. Delîli ortadan kaldıran bir kuşkuda delâlet yönü de ortadan kalkacağı için tevlîtten söz edilemez. Çünkü böylesi bir durumda düşünce delâletten yoksundur. Bunun dışındaki durumlarda ise düşünce tevlîd edicidir. Zira kuşku, delâlet üzerinde tevlîdi etkileyecek şekilde bulunmamaktadır. Önceden var olan şüphe üzerinde yapılan düşünce ise, bilgiyi tevlîd eder. 34
bilgisine sahip olmaya dayandırılmıştır. Böylesi bir ilişkide düşünce, ‘sebep’; bilgi ise ‘sonuç’tur. Burada kesb teorisinin aksine sebebin ve sonucun 35 öznesi-
nin insanın kendisi olduğu ileri sürülmüş olmaktadır. Kadı Abdulcebbar, düşün- ce ve bilginin kişide bir hâl olduğu için doğrudan ve dolaysız şekilde bilindiğini ve bu iki fiilin aynı özneye ait olması gerektiğini savunmuştur. Bu teoride, bir malul ilişkisinden farklı olarak sebep ile sonuç arasında üçüncü bir unsur olarak ‘fâil’ vardır. Dolayı- sıyla sebebin varlığından sonucun varlığı zorunlu olarak çıkmaz. Bkz. Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî,
32 Kadı Abdulcebbar’a göre ‘sonuçlar’ iki kısımdır. Meydana geliş yönü açısından sadece iradeye dayanan sonuçlar ve meydana geliş yönü açısından iradeye gereksinimi olmayan sonuçlar. O, ilkine haberleri, ikincisine elemleri örnek vermiştir. Bkz. Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 106. 33 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., s. 161. 34 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif, s. 78. 35 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -et-Tevlîd-, s. 67.
158
fiilin iki özneli olamayacağı savunulmakta ve mantıksal bir nedenleme ile sebe- bin öznesinin sonucun da öznesi olduğu sonuçlamasına gidilmektedir. Mu’tezile, meydana gelişleri insan iradesi, kasdı ve yönelimlerine bağlı olan fiillerin, tek bir öznesinin olduğunu kabul etmiştir. Kadı Abdulcebbar da, bu perspektiften hareket ederek, düşünce-bilgi ilişkisini ortaya koymaya ça- lışmıştır. Ona göre ‘düşüncenin bilgiyi tevlîd etmesi, bir nitelik olarak kişiden kişiye değişmez. Bilginin düşünceden tevlîd etmesi, kişide delâlet bilgisinin bulunması koşuluna bağlıdır. Bu, aynı zamanda düşüncenin de şartıdır. Böy- lelikle düşünce, süreç olarak delâlet bilgisinden medlûlün bilgisine gitmekte ve ‘sukûn hâli’ ile de bilgiye ulaşmaktadır.’ 36 Dolayısıyla düşüncenin bilgiyi tevlîd etmesi, imkân olarak delîl ve delâlet bilgisine bağlıdır. 37
Kelam sistemine bakıldığında Kadı Abdulcebbar, delâlet kavramını ahlâk 38 , şâhid’in ğaib alana delaleti 39 , aklın delaleti 40 , nübüvvet 41 , fiil-fail arasındaki ta’alluk 42 , dil 43 ve hâl
44 vb. gibi farklı bağlamlarda kullanmıştır. Delâlet kavra- mının bu kullanımlarını, varlığın delâleti, aklın delâleti ve dilin delâleti olarak üç ana bağlamda ele almak mümkündür. Bunlardan ilki Kadı Abdulcebbar’ın fiilden faile giden Kıyasu’ş-şâhid ale’l-ğaib yöntemine, ikincisi küllî 45 delâlet alanına, sonuncusu ise akıl-nakil ilişkisinde dilin aklı ile aklın dili arasında kur- duğu bağdaşmacı yaklaşımına temel sağlamıştır. Düşünmenin bu kavramsal yapı içerisindeki durumuyla ilgili şu alıntı açıklayıcı olacaktır: Ötekiyi bilmek zorunlu değilse, izlenmesi gereken yöntem delâlet ve delîldir. Çünkü delîl ve delâlet, kişiyi ötekiyi bilmeye götürür. Dolayısıyla bilgide delîl ve delâlet koşullarının dikkate alınması gerekir. İlk koşulla ilgili olarak vaktinde karın düşmesi, Hz. Muhammed’in nübüvvetine ulaştıran bir delîl olarak savunulamaz. İkinci koşulla ilgili olarak ise hırsızın ardında bıraktığı izin kendisine delâlet ettiği de söylenemez. 46
36 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 82, 83,118, 119. 37 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -et-Ta’dîl ve’t-Tecvîr-, s. 1, 11, 148, 149,152. 38 ‘Delâletu’l-adl’ ve ‘Delâletun ala kubhi’ş-şey’ kavramları için bkz. Kadı Abdulcebbar, Şerhu’l-Usuli’l-
39 ‘Delîlu’ş-şâhid ala’l-gaib’ kavramı için bkz. Mecmuu’l-Muhit bi’t-Teklîf, s. 20, 114. 40 ‘Delâletun Akliyyetun’ kavramı için bkz. Şerhu Usul-i Hamse, s. 18, 283. 41 ‘Delâletu’n-nübüvvât’ kavramı için bkz. el-Muğnî, -et-Tenebbuât ve’l-Mu’cizât-, s. 11, 164. 42 ‘Delâletu’l-fiil’ kavramı için bkz. Muteşabihu’l-Kur’ân, I, s. 3, 9; ‘Delâletu’l-fi’li’l-muhkem’ kavramı için bkz. Mecmuu’l-Muhit bi’t-Teklîf, s. 9, 115. 43 ‘Delâletun fî’ş-şâhid’ kavramının dilsel çerçevesi için bkz. el-Muğnî, -et-Tenebbuât ve’l-Mu’cizât-, s. 18, 162. 44 ‘Delâletun ala hâl’ kavramı için bkz. Muğnî, -et-Ta’dîl ve’t-Tecvîr-, s. 15, 103. 45 Cümleten 46 Kadı Abdulcebbar, Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, s. 16, 87. Yüklə 217,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|