A fd 51-1 tam metin 06. indd
Yüklə 217,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mutezile Kelâmında Düşünce (Nazar)-Bilgi İlişkisi 161
kavram, Felsefe’de Kindî ile birlikte kullanılmaya başlanmıştır. Kelâm’da ise ilk kez Mutezile’den Muammer b. Abbâd (h. 220) 56 ve çağdaşı Ebû’l-Huzeyl el-Allaf’ın kelam düşüncesinde görülen 57 önemli bir kavramdır. 58 Bunu,
Kindî’den İbn Sinâ’ya bütün filozoflarda görmek mümkündür. Örneğin İbn Sinâ, bu kavramı şu şekilde tanımlamıştır. ‘Ma’nâ, duyunun duyular alanın- dan ilk bakışta idrak edemediği, nefsin idrak ettiği bir şeydir. 59 Cürcânî ise ma’nâ kavramını ‘zihnî suretler’ olarak tanımlamıştır. 60 Kelam literatüründe ma’nâ, şeylerdeki sıfat ve niteliklerin tabiatını açık- lamak üzere kullanılmış ve ‘araz’ kavramı içerisinde temellendirilmiştir. 61
Şehristânî, Mutezile’den Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî, İbn Ayyâş ve Kadı Abdulcebbar 62 gibi araz metafiziğine yer verenlerin ‘Ashâbu’l-Meânî’ olarak bilindiklerini ifade etmiştir. 63 Kadı Abdulcebbar’ın yaklaşımı, esasında, kelam sisteminde ma’nâ kavramına ağırlık veren Muammer’in kullanımıyla örtüşmekte ve orada temel bulmaktadır. ‘Hareket, sukûn’dan onun özü bakımından değil, fakat sadece farklılığı gerektiren bir ‘ma’nâ’ ile ayrılır.’ 64 Görünen o ki Muammer, şeyler arasındaki hareket-sukûn, siyahlık-beyazlık ve hayat-ölüm olarak ortaya çıkan farklılık, başkalık, benzerlik ve zıtlığı 65 ‘ma’nâ’ kavramıyla açıklamış, her bir ma’nâ’nın başka bir ma’nâ’yı gerektirdiği sonsuz ma’nâlar teorisini savunmuş 66 olmaktadır. 56 Richard M. Frank, al-Ma’na: Some Reflections on The Technical Meanings of The Term in The Kalam and its Use in The Physics of Muammer, Journal of The American Oriental Society, 87: 3 (1967), s. 248-259. 57 Allaf, bu kavrama başvurarak idrakın bir ma’nâ olduğunu söylemektedir. Ona göre idrak bir kalb fiili olarak diğer kalb fiillerinden farklı bir arazdır. Bkz. el-Muğnî, -Ru’yetullah-, s. 55; Eş’ârî, Makâlât, s. 312. Ayrıca bkz. Richard M. Frank, The Metaphysics of Created Being According to Abu’l-Hudhayl al- Allaf, (Leiden, 1966), s. 51. 58 Soheil M. Afnan, Philosophical Terminology in Arabic and Persian, s. 115. 59 İbn Sinâ, Necât, tah. M. S. Kürdî, (Kahire, 1938), s. 162. 60 Cürcânî, Ta’rifât, s. 235. 61 Bağdadî, el-Fark beyne’l-Firak, (Beyrut, 1990), s. 137; Şehristanî, el-Milel ve’n-Nihal, (Beyrut-Lübnan, tsz.), s. 98. 62 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -Ru’yetullah-, s. 29, 49, 55. 63 Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, s. 46. 64 Şehristânî, a.g.e., s. 46. 65 Ebû Ali el-Cübbâî, Muammer’in ma’nâ kavramı ile cisimlerin hareket ve sukun gibi ma’nâlarının bu- lunduğuna ilişkin delîl getirmesini gereksiz görmüştür. Çünkü hareket ve sukûn gibi ma’nâ’lar, beş duyu ve göz ile idrak edilirler. Abdulcebbar ise, bu ma’nâların süreklilik niteliğinde olduklarını is- patlamak için bir temellendirmeye ihtiyaç olduğunu kabul etmiştir. Bkz. Kadı Abdulcebbar, el-Muhit
66 Wolfson, ma’nâ teorisini özü açısından Aristo’nun tabiat teorisi ile; Horovitz, Eflatun’un idealar teorisi ile; Albert Nader, bir tür Leibnizyen yeter sebep ilkesi ile; Horten ise, Hint felsefesinin bir uzantısı olarak değerlendirmiştir. Bkz. Wolfson, Kelam Felsefeleri, terc. K. Turhan, (İstanbul, 2001), s. 123, 125-127.
162
Arazların delâlet temeli olarak ortaya çıkan ma’nâ kavramının Basra Mu- tezilesindeki çerçevesi ise şu şekilde ortaya çıkmaktadır. ‘Bizimkiler, renk, tat, koku, sıcaklık, soğukluk, rutubet, kuruluk, ses, elem, ekvân, hayat, kudret, itikâd, nazar, irade, şehvet ve nefretin ma’nâ oldukları konusunda fikir bir- liği içerisindedir. Ancak te’lîf, i’timâd, idrâk, zann, nedâmet ve temennî’nin ma’nâ olup olmadığı konusunda ihtilaf etmiştir.’ 67 Kendi içerisinde idrak edi- lenler ve idrak edilemeyenler olarak ikiye ayrılan bu ma’nâlar, delâletlerini ‘insan kudretini aşan’ ve ‘insan kudretini aşmayan’ ayrımında kazanmaktadır. Bunların içerisinde fenâ, renk, tat, koku, sıcaklık, soğukluk, kuruluk, hayat, kudret, şehvet ve nefret’ten oluşan on iki ma’nâ insan kudretini aşarken; ses, kevn, itikâd, zann, elem, i’timâd, irâde, nazar ve te’lîf ise bir özne olarak in- san tarafından yapılabilecek ma’nâlar olarak kabul edilmiştir. 68 Bu bağlamda Kadı Abdulcebbar, ‘ölüm’, ‘bekâ’, ‘acz’, ‘şüphe’, ‘unutma’ ve ‘idrâk’ı ma’nâ olarak kabul etmemektedir. 69
lerini açıklamak için kullanıldığını söylemiş, buna hareketin, ma’nâ hareketi ile açıklanmasını örnek vermiştir. 70 Şeylerde ma’nâ olarak kabul edilen bu varlıksal delâletlerle ilgili olarak Kadı Abdulcebbar, şunları söylemektedir: Ma’nâlar içerisinde zorunlu olarak bilinenleri vardır. Tarafımızdan meydana getirilen yapıp etmeleri buna örnek verebiliriz. Nitekim biz, bu yapıp- etmelerin pek çoğunun kabih ya da hasen olduğunu biliriz. Dolayısıyla zâtını bildiğimiz halde, bir şeyin sıfatını veya hükmünü bilmemiz mümkün olmayabilir. Çünkü sıfat veya hüküm zata göre ikincil ve ondan sonra gelen bir şeydir. Oluşlar içerisindeki cemadat/nesnelerin taşıdığı ma’nâlara gelince onların ispatı kuşkusuz delâlettir. Orada zorunlu bilgi kategorisine yer yoktur. Bizim gereksinimiz şudur: Cevherlerin, bütün durum ve yönlerinde oluşlar ile var olduğunu ispatlamaktır. Bunun delâletle mümkün olacağı açıktır. 71 Alıntıda ma’nâların iki şekilde bilinebileceği söylenmiş; cismin, mümkün ma’nâ’lar içerisinde tek bir ‘ma’nâ’ ile var olduğu kabul edilmiştir. 72 Kadı Ab- dulcebbar, bu kategoriyi bir fiil ve oluş olarak bilgi için de kullanmıştır. Bu, tevlîd teorisi içerisinde ‘sebep’ olarak ‘düşünce’den ‘sonuç’ olarak ‘bilgi’ye 67 Yahya b. Murtaza, Bahru’z-Zehhar, tah. M. M. Tâmir, (Beyrut, 2001), I, s. 124. 68 Yahya b. Murtaza, a.g.e., I, s. 125. 69 Kadı Abdulcebbar, el-Muğnî, -en-Nazar ve’l-Maarif-, s. 76, 90 vd. 70 Margaretha T. Heemskerk, Suffering in The Mu’tazilite Theology, (Leiden, 2000), s. 76. 71 Kadı Abdulcebbar, el-Muhit bi’t’Teklîf, s. 41. 72 Kadı Abdulcebbar, a.g.e., , s. 41. Yüklə 217,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|