A L l a h V e r d I emi nov mir cəlalin
Yüklə 176 Kb. Pdf görüntüsü
|
lə yanaşmağa ehtiyac duyulmamalıdır. Baharın həqiqətən təqsiri var. Və bu da onun şəxsiyyət azadlığının ilk rüşey- milərindən gəlir. Çünki fatalist konsepsiya azlığı inkar edir. Bahar da, elə Ağaməcid də "insan hər şeyə cavab dehdir" formuləsini əsas götürmüşlər. Ağaməcid də öz növbəsində qürurunu qoruyur, Baharın düşməsini ağzın dan qaçırmışsa, axıra qədər getməlidir, burada hansı cid di qəbahətdən söz gedə bilər? Deməli, onda sözünə qarşı məsuliyyət hissi güclüdür və sonra nə baş verəcəksə, hə ləlik maraqsızdır. Əxlaq nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən obrazların poe tikasına yanaşmalıyıq. Bu, özünü ekzistensializmdə gös tərir. Bu iddialardı ki, seçmə (Bahar da, Ağaməcid də hə rəkətlərində bu cəhəti nəzərə almışdır) üçün şəxsi məsu liyyət probleminin (əsərdə bu səviyyəyə qalxmasa da) irə li sürülməsində və həllində birincilik hər ikisini əhatə et mişdir. Məsələn, məşhur etik Sart ekzistensialistin bir müsbət cəhətini onda görmüşdür ki, bu iddia hər bir şəxsi öz ixtiyarına buraxır və vəziyyətdən asılı olmadan bütün məsuliyyəti o adamın üzərinə atır. Sart maraqlı misal gəti rir, baxmayaraq fərarilik məsələsidir. Yeri gəlmişkən romanda vətənpərvərlik konsepsiyası daha qabarıqdır; bu gün Qarabağ müharibəsində müxtəlif bəhanələrlə fərariyə "status" verilməkdədirlər. Starta qayı daq: "Qəflətən meydana gələn və məni cəlb edən heç bir ictimai hadisə xaricdən gəlmir; əgər mən müharibəyə sə fərbərliyə alınmışamsa, bu, mənim müharibəmdir, mən bunda günahkaram və buna layiqəm. Mən ona birinci növ bədə ona görə layiqəm ki, çəkinə bilərdim: ya fərari ola bi lərdim, ya da intihar edə bilərdim. Bir halda ki mən bunu etmədim, deməli, onu seçdim, onun iştirakçısı oldum." Əxlaqda ekzistensializm şəxsi məsuliyyəti hipertrofi- yalaşdırır və onun obyektiv nəticəsi pisliyin həqiqi sosial ---------------------------------- 54 ---------------------------------- mənbələrinin, konkret özünü günahkar hesab edənlərin müdafiəsi olur. Belə halda (Bahar və Ağaməcid, sonra pro sesə qoşulmuş Mərdan) davranışda insana bərabərləşdiri- ci, tarazlaşdırıcı yanaşma onunla nəticələnir ki, cavabdeh adamlar heç nə üçün cavabdehlik daşımır, yəni məsuliy yətin mütləqləşdirilməsi şəxsi məsuliyyəti aradan qaldırır. Məsuliyyətsiz davranışın bir sıra formalarına: cəsarətsiz lik, qorxaqlıq, satqınlıq və sairə yanaşmada özünün zid diyyətinə baxmayaraq, ekzistensialiszm insanın qərar qə bul etməsinin dünyagörüşünə, praktik fəaliyyətinə laqeyd likdən əsil məsuliyyət yarada bilmir. Romanda oxuyuruq: "Bahar bu acı həqiqəti uşaq ağılı ilə dərk etmişdi. Amma nədənsə ağacdan düşmək istəmirdi. Hacı oğlu olmasa da, nökər olsa da, yetim olsa da tut ağacından düşmək istə mirdi. Ağaməcid acıqlı-acıqlı, cəld yuxarı dırmaşdı. - Demirəm düş, ay dul arvadın oğlu? - Düşmürəm! - Necə? Baharın cavabı Ağaməcid üçün gözlənilməz idi. Hirsi başına vurdu, başından yekə danışan bu yoluq gədəni sanki parçalamaq üçün tələsdi: - Necə?" Bu dialoqda hər iki tərəfin suçu sezilir: Baharın elə tut ağacına çıxması da, Ağaməcidin təhqirli sözü də qeyri-əx- laqi səciyyəlidir və hər ikisi məsuliyyət dərəcəsi qarşısın da qalır və bu situasiya əxlaqi zərurətə uyğun qərar tələb edir. Onlar bu və ya digər hərəkət etmək üçün obyektiv im kan olaraq müəyyən fəaliyyətə rəvac verməlidirlər İstər Bahar, istərsə Ağaməcid situasiyaya çavab olaraq adek vat hərəkətə əl atmalıdırlar; qərar qəbul etməlidirlər. Romanda Mir Cəlalın həyat mövqeyi, yaradıcılıq məq sədi insan məişətinin və inkişaf dinamikasının fəlsəfəsilə _________________________ 55 --------------------------------------------------- tamamlanmışdır. İnqilabın yaxınlaşması ərəfəsi, hadisələ rin bu böyük nəticənin ümidlə qarşılamasına doğru yetiş məsi yazıçının obyektivlik prinsipini dəqiqləşdirmişdir. Obrazların xarakter-məişət nöqteyi-nəzərindən irəli gəlirdi və bu bədii yaradıcılığın mühüm prinsipiydi. Bir qədər də rinə varsaq, poetikası idi. Yazıçı bədii strukturu nəzərdə tutmuşdu. Bu isə müəllif müdaxiləsini: şərhini, qiymətlən dirməni, mühakimə yürütməni istisna etmirdi. Və ideya axtarışını yaradıcılıq müstəvisinə çıxartdı. Mir Cəlal roman yazarkən Vətəni haqqında, onun üs tündə yaşayan insanlar barədə düşünmüşdü. Yenə təkrar etdiyim kimi, bu məsələdə yazıçının təəssüratından və iş prosesindən xəbərsizik. O bəllidir ki, yazıçı son dərəcə tə vazökar idi, başını aşağı salıb əsərlərini yazırdı. Görünür, belə haldır ki. çox yazıçılar kimi, o da mətbuata açıqlama vermirdi, intervyülərə meyl göstərmirdi. Və nəhayət, ”Bir gəncin manifesti" romanı Mir Cəlalın yaradıcılığında mü hüm hadisə olaraq fərəh doğurdu və lirik nəsrin epik nü munəsinə çevrildi. Əsərin əbədi və bədii gözəlliyi bir də ondadır ki, misilsiz təsvir əlvanlığında insanın daxili aləmi nin qiymətinin "duyulmasında, sabah "ağ günə" çıxacaq Sona anaların, Bahar yeniyetmələrin, Mərdan gənclərin aqibətindədir. Əgər insanlar öz Vətənində əzilirsə, bir par ça çörəyə möhtacdırsa, bu proses çoxmu davam edəcək dir! Budur, 70 il ötdü və müstəqilliyimizin 20 ilinə qədəm basdıq. - Sonaların, Baharların və Mərdanların taleyi sual altı na qoyuldu! Mir Cəlalın bədii strategiyası! Romanda Sona xala-ana obrazı xüsusi istəklə, proq nozla, vətənpərvərliklə təsvir edilmişdir. Bunun səbəbini harada axtarmalıyıq. Sualın cavabı elə asan da deyil. Sona ilk dəfə oxucuya sakit, başını aşağı salmış qadın ---------------------------------- 5 6 __________________________ kimi təqdim olunmur, qalmaqalla üzləşir. Oğlu Mərdanın Hacı ilə savaşması- bunu təhqir kimi qəbul etməliyik- xa- raktercə ötkəm, sözündən qaçmayan, qorxmaz bir qadın nəzərində tanımaq istəyirik. Romandan yazanlar nədənsə (təbii, əsərə, obraza ya naşma müxtəlif tənqidçi zövqündən asılıdır) daha çox Mər dan obrazını təhlil edirlər. Mənim fikrimcə, Sona obrazı əsərin bütün bədii məqamlarına işıq gətirir və təsadüfi de yil, əsərin ilk səhifələrində oxucu bu azəri-türk qadınını gö rür. Bir qadın obrazı olaraq Sonanın timsalında Bətən üçün yanan, ağırlığı için-için daşımağı bacaran və pak öv lad böyüdən bir anaya rast gəlirik. Mir Cəlal güman ki bir tərbiyəçi müəllim- ata-yazıçı üçlüyünün əxlaqi-psixoloji özünəməxsusluğunu təsvir etməklə xeyli yüngülləşmişdir. Sonanı vicdan-şəxsiyyət simvolu kimi qəbul etsək, yanıl marıq. Və unutmayaq ki, bu mövzulu eyni dövrdə yazılan heç bir romanda bu səviyyədə yüksək qadın-ana obrazıy- la qarşılaşmırıq. Bu cəhəti də nəzərdən qaçırmamalıyıq. Sona müəyyən sosial-tarixi imperativliyin subyektiv təsvi ridir və bu imperativlik Qadın şəxsiyyətinin daxili aləminə dərin köklərlə daxil olmuşdur ki, onu davranışın, özünüqiy- mətləndirmənin, ümumi əxlaqi keyfiyyətlərin müstəqil təm silçisi simasında görürük. Sonanın vicdanında qorumağı bacardığı normativ məzmun cəmiyyətin içindən nəşət edir və öz mövqeyini, xasiyyətini, davranışını, milli mənsubiy yətini daşıyır. Bir fərd-qadın timsalında əxlaqi şüurunun özünü aparması, təsirlilik dərəcəsi onun tərbiyəsindən, başqalarına ünsiyyətindən, temperamentindən və s. asılı dır. Bəzi nüanslara-həqiqətlərə diqqət yetirək: "Anası Baharı çox sevirdi. Bunu yazmamaq da olardı; çıınki hər bir ana övladını sevir və sevməlidir. Lakin Sona arvadın analıq sevgisində ________________________ 57 --------- ------------------------------------------- Yüklə 176 Kb. Dostları ilə paylaş:
|