"Yolumuz hayanadır", "Yaşıdlarım”, "Dirilən adam"mı, bir
də hekayələrini oxu. Sonda sualını təkrar verəcəksən, ca
vabını da alacaqsan. Fəhmən belə fikirləşirəm, yanılmı
ram. Təkcə Əhəd Hüseynovun böyük yazıçımız haqqında
dediyi sözlər mənim yozumuma haqq qazandırır
Mir Cəlalı daha rahat, qayğısız günlərimdə oxudum:
Pedaqoji fəaliyyətimin müəllimlik dövründə. Orta məktəb
də tam olmasa da, icmal şəklində, yaxud ayrı-ayrı əsərləri
dərs kitablarına salınmışdı. Şagirdlər, hətta həmkarlarım
dan yazıçını mütaliyə edənlər çoxuydu. Və təbii ki, bəzi
obrazlar haqqında soruşurdular. Sual isə cavabsız qalma
malı idi
Mir Cəlal hələ 60-cı illərdə ali məktəblərdə tədris olu
nurdu, müasir Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında mərhum
ədəbiyyatşınas Kamal Qəhrəmanov dərs deyirdi, M.Cəla
lın üç romanını: "Yaşıdlar", "Dirilən adam" və "Təzə şəhər-
"i oxutdurdu: - "Bir gəncin manifesti"ni hələ kənddə oxu-
musuz. - Yarı ciddi, yarı zarafat tapşırığını verdi. - Hekayə
ləri də duzludur, güldürəndir. - Əlavə etdi.
Qəribədir, son V kursda dövlət imtahanı verirdim, im
tahan komissiyasının sədri, təzəcə elmlər doktoru olmuş,
professor Ağamusa Axundov idi. Biletimin bir sualı belə
idi: "Mir Cəlalın son hekayələri". Xatırlayıram: "Sancaq
fabrikində" (1954), "Havapərəstlər” (1960), "O yana ba
xan" (1962), "Neçə cür salam var" (1960)), yəqin ki, digər
hekayələrin də adını çəkmişəm. Ağamusa Axundovu bir
elə tanımırdım, amma məqalələrini tez-tez oxuyurdum.
Mənə bəri başdan xəbərdarlıq etdi ki, məzmunu danışma,
oxuduğun bilinəcək, təhlilə diqqətli ol. Özümə məxsus
gənclik pafosu ilə danışırdım, o da həvəslə qulaq asırdı.
Mən belə məqamdan dərhal istifadə etdim, çox xoşladı
ğım, bir az əvvəl unutduğum bir hekayənin adını çəkdim:-
"Plovdan sonra", -dedim.
----------------------------------
1 8
----------------------------------
Ağamusa müəllim dərhal başını çevirdi:
- Sualın son hekayələridir, -dedi. - Mir Cəlal bunu
1955-ci ildə yazıb. Amma maraqlıdır, bir məlumat ver, bəl
kə heç oxumamısan:-Hekayənin qəhrəmanı Ərkinaz xa
nımdır. - Sözümə bünövrə qoydum. - Oğlu Ramizdir. Bu
ana öz yeganə oğlunun tərbiyəsinə pis təsir göstərən xa
nımdır. Ona görə də Ramiz orta məktəbi sürünə-sürünə
qurtarır, ali məktəbə girir, ancaq oxuya bilmir
Ağamusa Axundov şirin və novlu səslə dilləndi:
-Kifayətdir.-Məni rahatlıqla süzdü, həyəcanımı duydu,
avtoruçqanı əlinə aldı. Yanındakı komissiya üzvlərinə
məsləhətləşmədən ucadan:- "Əla" yazıram, - dedi. -Hiss
edirəm, sən sürünə-sürünə oxumamısan.
Onun sağında oturan məşhur tarixçi-alim Məmməd
Şıxlıdı. Və yenicə içəri girən məşhur tarixçi, professor Şü
kür Sadıqov isə ayaq üstə dayanmışdı. O, tarix-filologiya
fakültəsinin klassik dekanı idi, arxayınçılıqla cavablandır
dı.- Eminov əlaçı tələbədir.
Şıxlı müəllim başı ilə təsdiq etdi
Bu əhvalat 1964-cü ilin iyun ayında olmuşdu
Cari ildə (2000) qərara almışdım, elmi, publisist məqa
lələrin yazılışına ara verim, beynim informasiyalarla lən
gərlənir, çalxalanır. Yaradıcılıq psixologiyası da elə təkana
malikdir: qayğısına qalmäsan, əzizləməsən, gecələr tən
halaşanda yerbəyevr eləməsən...Yoxsa, yuxularına da
"haram" qatar.
Hansı qəzetin birində bir azəri -türk uşağının taleyi ba
rədə məqalə- oxumuşdum: Bu çocuğu xaricə satmışdılar,
bizdə ona həyan duran tapılmamışdı, anası da qaçmışdı.
Həqiqətənmi bizim oğlan balamız heç birimizə lazım de
yildi? Bəs dövlət-hökumət məmurları görmürlərmi? Və ila-
xır dolaşıq və bulanıq fikirlər beynimdə yanıb-söndü, göynətdi.
----------------------------------
19
----------------------------------
Tək bumu? İnqilabdan qabağı başa düşdüm, vəziyyəti
anladım. Soveti də gördüm, əl çaldım, alqışladım. Bəs
müstəqilliyimiz? Hər şeyə sahib kəsilirik, ancaq öz balala
rımıza yiyə durmuruq, talayıb ötürürük xarici ölkələrə? Qə
fil Bahar yadıma düşdü. Onun uşaqlıq arzuları, gələcək
niyyətləri. Anası Sona, qardaşı Mərdan və bir də
Bəlkə elə o uşağın, Allah etməsin, Sonadır nənəsi?
Babası elə Mərdandır? Adlardır, mümkündür. Yeddinci si
nifdə oxumuşdum. Kitabxanamızdan iki günlüyə vermişdi
lər, növbə uzundu. Ədəbiyyat müəllimimiz, mərhum Abu-
zər Ağayev belə göstəriş vermişdi, iki həftəyə on beş şa
gird oxuyub başa çatdırmalı idi...Hə. "Bir gəncin manifes-
ti" romanını oxumağı qərara aldım
Mir Cəlal haqqında mən əminəm ki, "xeyli" yox,
"çox" yazacaqlar (xatirə söyləməklə işim yoxdur), şübhə
siz, burada xalqa öyüd -nəsihət vermək və ilaxırda məna,
intellekt, emosional informasiyalar və şairələr özünü gös
tərməyə bilər. Digər tərəfdən, şəxsiyyət bütövlüyü, xarak
ter dəyanəti və hümanizm əsərə hopur, oxucusunu düşün
dürür və tərbiyələndirir. Dahi psixoloq S.Rubinşteyn yazır
dı ki, bütün canlı varlıqlar inkişaf etdiyi halda, yalnız insa
nın tarixi vardır. Şəxsiyyətin həyat yolu fərdin inikişaf tari
xidir. O. cəmiyyətin ictimai, siyasi, mədəni həyatında işti
rak edir, dövrün tarixi hadisələrini yaşayır, yaradır. İctimai-
tarixi baxımdan cəmiyyətdə həmən şəxsin həyatında ge
dən proseslər, bütövlükdə cəmiyyətin özü, onun istiqamət
lərinin inkişafında mühüm rol oynayır'. Bu yanaşma fərdin
inikişaf dinamikasını tamamilə aydın göstərir. Ədəbi alə
mə gəldikdə proses yönümünü spesifik cəhətdən dəyişir
sə, ictimai-sosial amillər, xarakterlər, münasibətlər Məkan
və Zaman kontekstində öz işini görür.
1. Rubinşteyn S.Problemi obşey psixoloqii, M., 1976.
2 0
------------------------------
Təbii ki, hər iki faktor sənətkara müxtəlif dünyagörüşü
formalaşdırır və ziddiyyətlər burulğanına gətirir. Bəlkə də
sənətkar belə "ziddiyyətlərin" fərqinə: sosial, fəlsəfi, icti
mai və sairə varmır və əsərində məhz bunları sıralamağı
belə xəyalında tutmur. Lakin tənqid daha dərinə gedir, ya
zıçının məqsədini, niyyətini aydınlaşdırır. Mən bu fikrə ya
naşmaya tam haqq qazandırmaq istəməzdim, o mənada,
bir əsər müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı aspektlərdən qiymət
ləndirilir. İctimai quruluş, ideologiya buna gətirib çıxarır.
V.Hüqo, O. Bal-zak, A.Düma, L.Tolstoy, M.Qorki kimi da
hilərin əsərləri belə bir zəmində oxucu nəsillərinə təqdim
edilmişdir. Deyək ki, Lev Tolstoya hələ sağlığında müna
sibət siyasiləşmişdi. Lenin onu "rus inqilabının güzgüsü"
adlandırmışdı və 70 il sovet oxucularına beləcə də sırıdı
lar. Lev Tolstoy inqilabdan qaçmırdı, ona bəlliydi ki, hər
hansı bir quruluş, ideologiya xalq önündə özünü doğrul
dursa və bu antoqonist nöqtəyə gəlirsə, təkamüldən yox,
inqilabdan danışılmalıdır,. Ehtiyac yoxuydu ki, dahi ədibə
"Zülmə müqavimət göstərməmək", "Böyük peyğəmbər",
"Mənəvi dini təkmilləşmə" kimi epitetlər yapışdırılsın.
L.Tolstoya mürtəcə plandan da yan keçilmirdi. Şübhəsiz,
yazıçının günyagörüşündə. Xüsusilə maarifçiliyində, ədə
bi yaradıcılığında ziddiyyətlər yox deyildi. Lakin o, xalqını,
cəmiyyətini epik şəkildə təsvir etmişdi. Professor Abbas
Hacıyev düzgün yanaşmışdır: "L.Tolstoy konkret bir döv
rün, mürəkkəb tarixi şəraitin qüdrətli bədii ifadəçisidir, rus
həyatının dahiyanə təsvirini verən böyük realist sənətkar
dır...
Məhz
ictimai-siyasi
mühit,
inqilabi
mübarizə
L.Tolstoyun yaradıcılığına dərin təsir göstərmiş, onun
əsərlərində xalqa və vətənə məhəbbət ideyasını,
demokratik əhval-ruhiyyəni gücləndirmişdir"2. Bir az da üzü
2.
Hacıyev Abbas. Sənətkarın yaradıcılıq fərdiliyi, B. 1990. səh. 20.
21
--------------------------------------
Dostları ilə paylaş: |