A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova

miqdan  azahr,  sümüklər yumşahr  və  uşaqlarda  raxit xəstəliyi, 
böyükJərdə  isə  osteomalyasiya  törənir.  D  vitamininin  həddən 
artıq  qəbul  ediİməsi  nəticəsində  isə  qanda  kalsiumun  miqdan 
artır  və  hipervitaminoz  iakişaf  edir.  H ipeфaratiroidizm i  ve 
sarkoidozu  olan  şəxslər  D  vitamini  qəbuİ  etməməlidir.  D  vi- 
tamini  kalsium  və  fosforun  absorbsiyasmı  artınr;  son  zaman- 
larda  bu  vitaminin  həm  də  alüminiumun  absorbsiyasım  artır- 
dığı mə'lum olmuşdur.
Təbii m ənbələri:
Bahq  yağı  (xüsusən balıq  qaraciyərinin  yağı),  quşlann  qa- 
raciyəri, süd (xüsusən yay  aylannda), kərə yağı, yumurta sansı 
G ü n lü k  tələbAt;
Günəş  altında  çılpaq  halda  çox  qalan  uşaqlara  əlavə  D  vi­
tamini  verm ək  tələb  olunmur.  Ümumiyyətlə  orta  yaşiı  normal 
şəxslər 800-1000 V D  vitamini qəbul etməlidirlər.
6
 
aya  qədər olan  körpələrin  gündəlik  300  V,  bir  yaşa  qə- 
dər olanlann  isə 400 V D  vitarainə ehtiyacı 
vardır.
Normal göstəriciləri; 
25-hidroksivitamin
 D -yə görə:
20-56 nq/ml 
50-140 nmoİ/1
Artmasına səbəb olan ballar:
Hipervitaminoz 
Böyrəkdaşı xəstəliyi 
D vitamini ilə intoksikasiya
Günəş şüalannm  tə ’sirinə həddindən artıq m ə'm z qalmaq 
Azalmasına səbəb clan hallar:
M alabsorbsiya sindromu 
Steatorreya ^shal)
Qaraciyər sirrozu
Pankreas çatışmazlığı
Seliak xəstəliyi (uşaqlarda ağır ishal)
Tirotoksikoz
Bağırsaqlann iltihabi xəstəlikləri 
Bağırsaqlann rezeksiyası 
Raxit
Vegetaryanlıq

---

Prostat vezi xerçəngi
Ф
7.2.3. E vitamini (tokoferol)
Fizioloji  roiu:  E  vitamini  cinsiyyet horm onlanna  ve  sper- 
matogenezə  tə'sir  etdiyinə  görə,  ona  nəsiİtÖrətmə  vitamini  də 
deyilir.  E vitamininin olmaması  və  ya  çatışmazlığı  nəticəsində 
kişilərdə  cinsiyyət vəzilərinin bir qrup  hüceyrələri  degenerasi- 
yaya  uğrayır;  nəticədə  bu,  spermatozoidlərin  m kişaf etməmə- 
sinə,  yə'ni  sterilliyinə  səbeb  olur;  qadınlarda  isə  bu  vitaminin 
çatışmazlığı  spontan  abortla  nəticələnir.  E  vitamininin  bu 
xüsusiyyətlərinə  görə  ona  «antisterillik  vitamini»  də  deyilir. 
Son  10  ildə  E  vitamininin  antioksidant tə'siri,  qan  hüceyrələri- 
nin  yaramnasınm  tənzimində, birləşdirici  toxumanm  inkişafin- 
da,  hüceyrələrin  bölünməsi  üzərində  genetik  kontrolun  sax- 
lanmasmda  rolu  olduğu  aydınlaşdınlmışdır.  Bundan  başqa,  E 
vitamininin  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  də  saya  əzələlərin 
normal  inkişafmda  iştirak  etməsidir.  Tokoferolun  alfa,  betta, 
qamma  və  delta  növləri  mə'lumdur  və  bu növlerin  hamısmın 
antioksidant  xassesi  vardır.  Bunlar  n ıü x tə lif h ü c e y rə  m en ı- 
branlarının  v ə  orqanizm in y ağ d a  həll  o lan   b iriəşm ələrim  
oksidləşmədən 
q o m y u r. 
f
Böyrək  çatışmazhğı  olan  xəstələr  dializ  edildikden  sonra 
onlara  verilən  dəm ir  preparatlan  orqanizmdə  «oksidləşmə 
stressi»  deyilən  hal  törədir.  Bu  halı  E  vitamini  vasitəsilə  ara- 
dan  qaldırmaq  mümkündür.  Bundan  başqa,  E  vitamini  selenlə 
birlikdə,  orqanizmin  yağda  həll  olan  birləşm ələrini  oksidant- 
lardan  qoruyur.  Bə'zi  tədqiqatçılar  gündə  400-800  V  miqdarda 
E  vitamini  alan  şəxslərdə  ürək  xəstəlikləri  riskinin  xeyli  azal- 
dığmı  aşkar etmişlər.  E vitamininin həm  də orqanizmdə qlüko- 
zanm tənzim lənm əsində  roİu  vardır.  E  vitamini  doymamış  yağ 
turşulannın  oksidləşməsinin  qarşısım  ahr.  E  vitamini  çatış- 
mazhğı  zamam,  hüceyrələrdə  doymamış  yağ  turşulan  azalır. 
Başqa  vitaminlər  kimi,  E  vitamininin dəçatışm azlığı  normal 
böyüməni  tormozlayır,  bə'zən  isə böyrək borucuqlanmn  qjite! 
hüceyrələrinin və əzələ liflərinin degenerasiyasma səbəb olur.

---

Təbii m ənbələri:
Toxum  yağlan,  yumurta sansı,  tərəvəzlərin yaşıl  yaфaq]a- 
П, m üxtəlif bitkilər.
Ə sasən qaraciyərdə,  dalaqda, ağciyərdə toplanır.
G ü n lü k  təlobat:
Y aşhlarüçün:  10-20 mq
Uşaqlar üçün: bədən kütləsinin hər  1  kq-na 0,5 mq  . 
Normal göstənciləri:
0,5-1
, 8
 mkq/dl  və ya  12-42 mkmol/L 
Artmasına səbəb olan hallar:
Hiperiipidemiya (Qaraciyərin obstruktiv xəstəliyi zamanı) 
Azalmasına səbəb olan hallar:
Sirroz
Xronik pankreatit 
Pankerasm karsinoması 
Regional  enterit 
X ronik xolestaz
Vaxtından əvvəl doğulanlarda baş verən hemolitik aneniiya
Trombositopenik рифига
Revmatik artxitlər
Dərin depressiya halı
Ham ilə qadmlarda preeklampsiya halı
Çox qoca və şəkərli diabeti olan şəxslər
7.2.4. К  vitamini  (antihemorragik vitamin)
Fızioloji  rolu:  К   vitamini  qaraciyərdə,  qanm  laxtalanma- 
smda  iştirak  edən  protrombinin,  VII,  IX  və  X  amillərin  sin- 
tezində mühüm rol oynayır.  Buna görə  də  К  vitamini  çatışmaz- 
lığı  zamanı  qanın  laxtalanma  qabiliyyəti  zəifləyir.  Sintetik  və 
təbii  m ənşəli  К   vitamini  m e’lumdur və  onlann  hər  ikisi  bioloji 
aktivliyə  malikdir.  Təbii  К   vitaminini  bağırsaqlarda  olan  bakte- 
riyalar  sintez  etdiyinə  göre,  insanda  adi  halda  К   vitamini  çatış- 
mazhğı  olmur.  Ancaq  qəbul  edilən m üxtəlif antibiotiklər bağır- 
saqlardakı  bakteriyalan  tələf etməklə,  insanı  К   vitamini  mən- 
bəyindən  məhrum  edə  və  avitaminoz törədə  bilər.  Çünki  qida- 
nm tərkibində  orqanizmə daxil  olan К  vitamini tələbatı  ödəmir.

---

к  vitamini  mieloid leykozıın  inkişafina və kəskmləşməsinə mane 
olıır.
Təbii m ənbələri:
Ən  çox  kələm də,  şabahdda,  pomidorda  rast  gəlinir,  mey- 
və-tarəvəzin  yaşıl  yaфaqlaпnda,  ispanaqda,  zeytun  yağında, 
pambjq yağında olur.
Günlük təlobat:
Yaşlı  şəxslər üçün:  0,2-0,3  mkq 
Ham ilə qadınlar üçün:  2-5 mkq 
Yenidoğulm uşlarüçün:  l,0 -l,2 m k q  
Normal göstəriciləri:
0,29-2,64 nmol/L 
Azalmasına səbəb olan hallar:
Qaraciyər xəstəlikləri 
Yenidoğulmuşlann hemorragik xestəliyi 
Hipotrombinemiya 
Pankreas xəstəlikləri 
A z qidalanma
A ntibiotiklərlə uzunmüddətli müalicə 
Diarreya

---

Ə DƏBİYYAT
Ф
Березов  Т Т .,  Коровкин  Б.Ф.  Биологическая  химия.  -   Москва, 
«Медицина», 1998.
Билибин  Д.П.,  Дворников  В.Е.  Патофизиология  алькогольной 
болезни  и наркомании. -  Москва, изд-во РУДН, 1991.
Биохимические  основы  патологических  процессов:  Учебное 
пособие. (Под ред. Северина  Е.С.). -  Москва, «Медицина», 2000.
Врожденные  и  приобретенные  энзимопатологии.  (Под  ред. 
Тащева Т.), Пер. с болг. -  Москва, «Медицина», 1980.
Долгов  В., Морозова  В.,  Марцищевская  Р.  Клинико-диагности­
ческое  значение  лабораторных  показателей.  -   Москва,  Лабин- 
форм Центр,  1995.
Зильва  Дж.Ф.,  Пэннел  П.Р.  Клиническая  химия  в  диагностике  и 
лечении.  Пер. с англ. -  Москва, «Медицина»,  1988.
Киселев Ф .Л .,  Павлиш  О .А., Татосян А.Г. Молекулярные  основы 
канцерогенезау человека.-М осква, «Медицина», 1990.
Климов  А .Н .,  Никульчева  Н.Г.  Липиды,  липопротеиды  и  атеро­
склероз. -  Санкт-Питербург, изд-во Питер,  1995.
Клиническая  иммунология.  (Под ред.  Соколова  Е.И.}. -  Москва, 
«Медицина», 1998.
«
Клинический  диагноз  -   лабораторные  основы.  (Под  ред. 
Меньшикова  В.В.). -   Москва, Лабинформ,  1997.
Косяков  К.С.  Клиническая  биохимия  (основные  вопросы  обме­
на  веществ  при  патологических  состояниях).  -   Ленинград,  «Меди­
цина», 1967.
Мордашев С.Р.  Биохимические проблемы медицины. -  Москва, 
«Медицина», 1975.
Маршалл  В.Дж.  Клиническая биохимия.  Пер.  с англ. -  Москва -  
Санкт-Питербург., Изд-во Бином -  Невский диалект,  1999.

---

Мосс Д .,  Баттерворт П. Энзимология  в медицине.  Пер.  с англ. -  
Москва, «Медицина», 1978.
Мусил  Я.  Основы  биохимии  патологических процессов.  Пер.  с. 
чешек. -  Москва, «Медицина»,  1985.
Строев  Е.А.  Биологическая  химия.  -   Москва,  «Высшая  школа», 
1986.
Ə fəndiyev  A.M .,  İslamzadə  F.Q.,  tslam zadə  F.l.  tnsan  biokimyasımn 
esaslan. — Bakı, «Şirvajməşr», 2002.
A ydıner  A.,  Özkan  S.  Klinikde  Biokimyasal  değerler  ve  formuller. 
Nobel Tip Kitabevleri. -  Istanbul,  1991.
Gray C.H., How orth P.J.N.,  Rinsler M.G.  Clinical  fiheraical  pathology. 
- U S A ,  1985.
Lehninger A.L.,  Nelson  D.L.,  Сох  М.М.  Principles  o f  biochemistry.  -  
N ew  York.  1993.
Murray R.K.,  Granner D.K., Mayes  P.A.,  Rodwell V.W.  Harper's  bio­
chemistry, 23-rd edition, Appleton and Lange. -  USA, 1993.
Newsholme E.A.,  Leech A.R.  Biochemistry for the medical  sciences, 
John Wiley and Sons. -  Great Britain,  1988.
Roger J. King. Cancer Biology, Longman, 1996.
Textbook  of  Biochemistry  with  clinical  correlations  (Edited  by 
T.M .Delvin),W iley-Uss.-  USA, 1992.
Uiukaya E. Klinik Biokİmya, Nobel and Güneş Tip kitabevi,  1998.
W
a l l a c h   J .   I n t e r p r e t a t i o n   o f   D i a g n o s t i c   t e s t   ( F o u r t h   E d i t i o n ) .   -  
U S A ,   1 9 8 6 .
Y üregir G.T.  Klinik biokimya, Adana,  1990.
Zifvo  J.F.,  Panne!  P.R.,  Mayne  P.D.  Clinical  chemistry  of diagnosis 
and treatment (Fifth Edition). -  London, 1989.

---

3
MÜQƏDDtMƏ........................................................................
Qanm ümumi klinik analizi və digər ümumi göstəriciləri...5
1. QANIN MORFOLOJİ ELEM ENTLƏRİ..............................
6
1.1. 
E ritro sitlər......................................................................^
1.1.1.  Hemoqlobin (H b ).............................................................
1.1.2.  Hematokrit ( H t) ..............................................................^
1.1.3.  Eritrositlərin çökmə sür’ə t i ........................................... 9
1.1.4.  Eritrositar in d ek slər.........................................................
1.1.5.  Hemolitik  anemiyalar  zamanı  eritrositlərin  yaşama
m ü d d ə ti.......................................................................
1.2. 
Fetal hem oqlobin.....................................................1 ^
1.3. 
Eritrositlərin osmotik rezistentliyi........................... 14
1.4. 
E ritro sito z........................................................................
1.5. 
R etikulositlər...............................................................16
1.
6
. 
Plazmatik h ü cey rələr..................................................17
1.7. 
L ey k o sitlər...................................................................1*7
1.7.1.  Neytrofıl  ley k o sitlər.................................................... 18
1.7.2.  E ozinofillər.................................................................. 20
1.7.3.  B a z o fillə r...................................................................... 21
1.7.4.  L im fositlər....................................................................22
1.7.5.  M o n o sitler.................................................................... 25
1.7.6.  T rom bositlər................................................................ 26
1.8. 
F ibrinogen................................................................... 27
1.9. 
Qanaxma m ü d d ə ti...................................................... 28
2.  BİOKİMYƏVİ GÖSTƏRİCİLƏR.......  .........................30
2.1. 
L ip id lə r........................................................................ 30
2.2. 
X o lesterin .....................................................................31
2.3. 
Plazma lipoproteinleri................................................33
2.3.1.  Çox aşağı sıxhqh lipoproteinlər................................34
2.3.2.  Aşağı sıxlıqh lipoproteinlər....................................... 35
2.3.3.  Yüksək  və  çox  yüksək  sıxhqh  lipoproteinler  (YSL
və ÇYSL)...................................................................... 36

---

2.4. 
T riasilqliserinlər........................................................37
2.5. 
Q lü k o z a .......................................................................38
2.6. 
B iliru b in ..................................................................... 40
2.7. 
Zülal və peptidlərin tərkibinə daxil olmayan azot...42
2.8. 
A m m o n y ak ................................................................ 43
2.9. 
K arb am id .................................... ; ............................ 44
2.10. 
Sidik tu rşu su ............................................................ 46
2. И . 
K reatin in ....................................................................48
2.12. 
K rea tin .......................................................................48
2.13.  D ə m ir.........................................................................49
2.14. 
F e rritin .........................................................................51
2.15. 
T ransferrin................................................................ 52
2.16. 
Qan serumunun ümumi dəmirbirləşdirici qüwəsi...53
2.17.  Doymuş transferrin.................................................. 54
2.18. 
H em osiderin...............................................................55
2.19. 
Seruİoplazm in...........................................................56
2.20. 
Dəmirin orqanizmdə artıq miqdarda toplanması..56
2.21.  F o s fo r.........................................................................57
2.22.  N a triu m ......................................................................59
2.23.  Qan serumunun osm olyarlığı.................................60
2.24. 
Q a n m p H -ı.................................................................. 61
2.25. 
K a liu m .........................................................................61
2.26.  X lo r ............................................................................ 63
2.27. 
M aqnezium ............................................................... 64
2.28. 
ICalsium.......................................................................65
2.29.  M i s ............. ...............................................................
6
6
2.30. 
L itiu m ......................................................................... 67
3.  İMMUNOQLOBULİNLƏR........................................... 69
3.1. 
İmmunoqlobulin A (Ig A ).......................................... 69
3.2. 
Immunoqlobulin D ^ g D ) ...........................................71
3.3. 
İmmunoqlobulin E (Ig E )........................................... 71
3.4. 
immunoqlobulin G (Ig G ).......................................... 72
3.5. 
Immunoqlobulin M (Ig M ).........................................74
3.6. 
6-KA-125 amili (determ inantı)............................... 75
3.7. 
Karsinoembrional  antigen (K E A )......................... 76

---

4.  QAJS ZÜLAJLLARl...........................................................77
4.1. 
A lb u m in ........................................................................77
4.2. 
Q lo b u lin lər................................................................ 78
4.3. 
Alfa,  q lo b u lin lər.......................................................79
4.4. 
Alfa, q lo b u lin lər.......................................................79
4.5. 
B eta-qlobulin!er.......................................................... 80
4.6. 
Q am m a-qlobulinlər..................................................81
4.7. 
C-reaktiv zülal  (C R Z ).............................................. 81
4.8. 
Q likohem oqlobin......................................................... 81
4.9. 
H aptoqlobulin...........................................................82
5.  HORM ONLAR................................................................ 84
5.1. 
A ndrostendion.......................................................... 84
I
5.2. 
Parathormon (paratirokrin)..................................... 84
5.3. 
K atexolam inlər.........................................................85
5.4. 
P ro lak tin ....................................................................
8
6
5.5. 
Adrenokortikotrop h o rm o n .....................................87
5.6. 
Qalxanabənzər vəzinin h o rm o n lan ....................... 87
5.6.1.  T iro k sin ........................................................................ 89
5.6.2.  K alsito n in ..................................................................... 89
5.7. 
Tirotrop horm on...........................................................90
5.8. 
Tiroksinbirləşdirici zülal..................... ....................91
5.9. 
T iro lib erin .................................................................... 92
5.10.  Alfa-fetoprotein............................................................92
5.11.  Q a strin ........................................................................... 93
5.12.  T estosteron...................................................................93
5.13.  in s u lin ...........................................................................94
6
.  FERM ENTLƏR.................................................................96
6.1. 
A ld o la z a ....................................................................... 96
6.2. 
Q ələvi Fosfataza (A L P ).......................................... 97
6.3. 
A m ü a z a ........................................................................ 99
6.4. 
Amintransferazalar..................................................... 100
6.4.1.  Aspartatamintransferaza (A S T )............................... 100
6.4.2.  A laninam intransferaza.............................................. 102
6.5. 
Turş fo sfataza............................................................ 102

---

6
.
6
. 
L ip a z a ...................................................................... 103
6.7. 
X olinesteraza.......................................................... 103
6
.
8
. 
Laktatdehidrogenaza............................................... 104
6.8.1.  Laktatdehidrogenaza izoenzim ləri..........................105
6.9. 
Kreatin fosfokinaza................................................. 107
6
.
1
0
. 
İzositratdehidrogenaza............................................ 108
6.11. 
Leysinaminpeptidaza.............................................. 108
6
.12. 
5'-Nukleotidaza........................................................109
6.13. 
Plazma renin aktivliyi............................................. 109
6.14. 
Qamma-qlutamiltranspeptidaza............................110
7.  VİTAM İNLƏR................................................................112
7.1  Suda həll olan vitaminlər............................................... 113
7.1.1. 
B|  vitamini (tiamin).................................................113
7.1.2. 
B
2
 vitamini (riboflavin).......................................... 114.
7.1.3. 
PP vitamini (nikotin turşusu, niasin).................... 116
7.1.4. 
B(, vitamini (adermin, piridoksin)......................... 116
7.1.5. 
Fol turşusu................................................................117
7.1.6. 
B
, 2
 vitam ini.............................................................. 118
7.1.7. 
С vitamini.................................................................120
7.2. 
Yağda həll olan vitaminlər.....................................122
7.2.1. 
A vitamini (anti-kseroftalmik vitamin, retinol)...122
7.2.2. 
D vitamini.................................................................123
7.2.3. 
E vitamini (tokoferol)............................................. 125
7.2.4. 
К  vitamini (antihemorragik vitamin)....................126
Ə dəbiyyat................................................................................128

---

Adil M.AIIahverdiyev 
Professor, doktor,  Cukurova  Universitesi 
Tip Fakültesinin ögretim üyesi 
(Adana,  Türkiye)
Yardımçı docent 
M alahat t.Bağırova 
Mustafa Kamal Universitesi 
Tip fakültesinin ögretim üyesi 
(Hatayy  Türkiye)
Kanm laboratuvar incelenmesinin 
klinik diaqnostik öneıni
Yığılmağa verilmişdir:  15.11.2002.
Çapa imzalanmışdır:  10.04.2003.
Kağız formatı:  60x84V,<5, m ətbəə kağızı №  1.
Ofset çap üsulu. Fiziki çap vərəqi  8,5. 
Uçot nəşr vərəqi 8,0.  Sifariş №19. Tirajı  1000
«Steyk» KM-nin  m ətbəə