A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 eləcə də fars sözlərinin orfoqrafiyasının qeyri-demokra- tikliyi latın əlifbasına keçid dövründə daha aydın görünürdü; – ikincisi, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Avropa-rus mənşəli alınmaların ədəbi dildəki həcmi artırdı (bu cür alınmalar 20-ci illərdə daha da güclənmişdi); – üçüncüsü, milli dilin çiçəklənməsi müxtəlif mənşəli alınma sözlərin milli orfoqrafiyaya tabe edilməsini, adaptasiyasını tələb edirdi. 1929-cu ildə birinci orfoqrafiya konfransı orfoqrafiya qaydalarını müzakirə edir. Elə həmin ildə latın əlifbası ilə 20 min sözü əhatə edən «İmla lüğəti» çapdan çıxır. 20-ci illərin mübahisələri lüğətdə də əksini tapır; xüsusilə alınmalara münasibətdə ikilik diqqəti cəlb edir – söz iki şəkildə yazılır. Əsl Azərbaycan-türk sözlərinə isə həddindən artıq demokratik şəkildə yanaşılır, bir sıra hallarda dialekt tələffüz orfoqrafik normanın əsasında dayanır. 20-ci illərdə ərəb əlifbasından tədricən imtina edilməsi ahəng qanununun qrafik faktlaşmasına kömək elədi, xüsusilə sait səslərin dəqiq göstərilməsinə imkan verməklə sözün vokal əsasının olduğu kimi ifadə olunmasına şərait yaratdı. 20-ci illərdə ədəbi dilə dialektlərin təsiri saitlərlə bağlı bir sıra fonetik dəyişmələrdə özünü göstərir: i əvəzinə ı (ışıq, ırmaq və s), o əvəzinə a (av, savırmaq və s), d əvəzinə e (neticə), e əvəzinə d (kəşik), i əvəzinə ə (nəfrət), ü əvəzinə i (invan, şiar və s.) 1 . 40-cı illərə qədər bu cür pərakəndəlik davam edir. Samit səslərə münasibətdə də sonradan aradan qalxan bir sıra hadisələr müşahidə olunur: y əvəzinə g (ürəgə,
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 211-213. 44 istədigi və s.) işlənir (XVII-XVIII əsrlərə qədər mövcud olub arxaikləşmiş normaya qayıdılır), k (kolxoz sözündə) səsi Avropa-rus alınmaları hesabına funksional imkanlarını genişləndirir, p əvəzinə b işləndiyi hallar müşahidə edilir (braqurul – prokuror), kar səslərin işləkliyi artır (arvat, almas və s), y səsi söz əvvəlində işlənir (yıldırım, yuca və s.)
1 . 20-ci, bir sıra hallarda 30-cu illərdə mövcud olan bu pərakəndəlik ənənəvi normaya münasibəti də əks etdirir; o fonetik hadisələr ki, XVII-XVIII əsrlərdə artıq təbii şəkildə normativliyini itirir, sovet dövründə həmin hadisənin yenidən norma kimi təqdim olunduğu hallar müşahidə edilir. Əlbəttə, arxaik normativliyin funksional bərpası canlı dialekt bazasının təkidi ilə gedir. Şərq fonetik-tələffüz mədəniyyəti fonetik normanın yenidən təşkilinə cəhd etsə də, 40-cı illərdən etibarən bu cür cəhdlər azalır 2 .
Əslində konfransa qədər də «İmla lüğəti»nin orfoqrafiya sahəsindəki problemləri həll etmədiyi göstərilmişdi. Konfrans yeni orfoqrafiya qaydalarının layihəsini müzakirə edir, «Azərbaycanı öyrənmə yolu» məcmuəsində (1931-ci il) çap olunan layihədə orfoqrafiyanın prinsipləri optimal şəkildə müəyyən edilir: – əsl Azərbaycan-türk sözlərinin orfoqrafiyası tarixən müəyyənləşmiş demokratik normaya tabe olunur, tələffüz norması ilə yazı norması arasındakı fərq tarixi normativlik pozulmadan aradan qaldırılır, ahəng qanununun fono- morfoloji imkanları genişləndirilir;
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 213-220. 2 Şərq fonetik-tələffüz mədəniyyəti ilə qərb fonetik-tələffüz mədəniyyətinin tarixi əlaqəsi barədə bax: N.Cəfərov. Fonetik normanın milliləşməsi, «Elm və həyat» jurnalı, 1988, № 3. 45 – ərəb, eləcə də fars dilindən keçən sözlərə iki cür münasibət faktlaşdırılır: söz xalq dilinə keçmişsə, yəni fonomorfoloji uyğunlaşmaya məruz qalmışsa, deyək ki, ahəng qanununa tabe edilmişsə, xalq dilində olduğu şəkildə ədəbi dildə işlənmişsə, tarixən işləndiyi şəkildə qəbul olunur;
– Avropa-rus mənşəli sözlərin demokratik formaları (istər fonetik, istərsə də morfoloji baxımdan) norma hesab edilir.
Lakin layihədə dialekt tələffüz variantları müəyyən hallarda qalırdı (məsələn, hal şəkilçilərinin, eləcə də -lar, -lər cəm şəkilçisinin fonetik variantları norma kimi təqdim edilirdi). 30-cu illərin ortalarında orfoqrafiya məsələləri geniş şəkildə müzakirə olunur, 1936-cı ildə isə orfoqrafiya qaydaları təsdiq edilir. Lakin bu qaydalar da məqbul hesab olunmur, 1937-ci ildə yeni layihə hazırlanıb müzakirəyə verilir. Layihə 1938-ci ildə təsdiq edilir. Ümumiyyətlə, 30- cu illərin ortalarından sonra orfoqrafiya qaydaları hazır- lanarkən əsasən aşağıdakı məsələlər müxtəlif mübahisələrin mərkəzində dayanır: – bir qayda olaraq, söz sonunda q, ğ yaxud x yazılması, k yaxud g yazılması; – sonu saitlə bitən sözlərdə hallanma prosesində bitişdirici samitin artırılıb-artırılmaması; – Avropa-rus mənşəli sözlərin mənbə dildə olduğu kimi, yaxud Azərbaycan dilində işlədildiyi kimi yazılması. Fonetik-orfoqrafik norma üçün diqqəti cəlb edən hadisələrdən biri 30-cu illərin ortalarında sağır nun ڬ hərfinin əlifbadan çıxarılmasından ibarətdir; bu hərfin ifadə etdiyi səs ədəbi dilin tarixi boyu olduğu kimi bu gün də mövcuddur. Təsadüfi deyildir ki, həmin səsin qrafik Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|