A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
466
Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin Azərbaycanda qovuşması prosesi gedir, həmin proses sovet dövründə güclənir və keyfiyyət həddinə çatır; elə bunun nəticəsidir ki, ədəbi dildə həm Şərq, həm də Qərb mədəni təfəkkürünün məh- sulu olan leksik vahidlərin paralel işlənməsi qanuni-ləşir – bu cür paralellik mürəkkəb qneseoloji prosesin nəticəsidir, təkcə linqvistik deyil, ümumən fəlsəfi-tarixi məzmuna malikdir. Müxtəlif milli-coğrafi kontekstlərdə təşəkkül tapmış mənəvi mədəniyyətlərin qovuşmasına tərcümə intensiv şəkildə təsir edir; Azərbaycan dilinə tərcümənin həcmi kifayət qədər geniş olduğundan lüğət tərkibinin zənginləşməsində mühüm mədəni-linqvistik faktor kimi onun rolu diqqəti çəkir – tərcümə gedişində müxtəlif üslub- ların leksik-semantik potensiyasının artımı müşahidə edilir: bədii üslub metaforalarla, realiyalarla, elmi üslub termino- logiya ilə, publisist üslub dövrün ictimai-iqtisadi məzmu- nunu ifadə edən vahidlərlə və s. zənginləşir. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinin inkişafına tərcümə iki istiqa- mətdə təsir» edir: həm bilavasitə – lüğət tərkibini alınma sözlərlə zənginləşdirir, həm də bilavasitə yeni leksik ifadə imkanlarını üzə çıxarır, dilin daxili potensiyasını real- laşdırır, passiv vahidləri «kommunikativ istehlaka» buraxır. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin zənginləşməsi anlayışında ehtiva olunan spesifik sahələr mövcuddur – buraya əsasən, qısaltmalar (abbreviaturalar) və onomastika daxildir: qısaltmalar Azərbaycan ədəbi dilində məhz sovet dövründə formalaşır, onomastika isə sovet dövründə keyfiyyətcə dəyişir. Lüğət tərkibinin qısaltmalar hesabına zənginləşməsi onun texniki imkanlarının artması ilə nəticələnir, beləliklə, ədəbi dil elmi-texniki informasiyanı getdikcə daha dəqiq ifadə edir. Qısaltmaların mənşəcə mənsubiyyəti də maraq 467
doğurur, bu, ədəbi dilin lüğət tərkibinin mənşəcə təsnifinə müvafiqdir, yəni ümumi funksional prosesdə ehtiva olunur. Sinonimiya imkanlarının genişlənməsində qısaltmalar spesifik rola malikdir; onlar adlandırma prinsipi ilə sintak- tik vahidlərlə qarşılaşdırılır, beləliklə, müxtəlif funksional üslub sahələrində, xüsusilə elmi-texniki mətnlərin dilində bu cür sinonim variantlar işlənir. Onomastik sistem lüğət tərkibində gedən struktur- semantik inkişaf prosesini bir qədər spesifik şəkildə əks etdirir – sovet dövründə Azərbaycan antroponimiyasında, toponimiyasında, eləcə də onomastikanın digər sahələrində mövcud ictimai-siyasi, mənəvi dəyişikliklərə (həmin dəyi- şikliklərin inqilabi məzmununa) uyğun tarixi-mədəni uni- fikasiya prosesi getmiş və getməkdə davam edir; ədəbi dilin lüğət tərkibinin zənginləşmə prinsipləri onomastik leksikanın təşəkkülü qaydalarını da müəyyən edir, nəticədə, həmin prinsiplərin universiallığı təsdiq olunur. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin zənginləşmə – inkişafında daxili imkanlarla başqa dillərin təsiri vəhdətdə çıxış edir, ədəbi dilin demokratik əsaslar üzrə yenidən qurulması onun daxili imkanlarını fəallaş- dırdığından həmin vəhdət prinsip etibarilə daxili imkanların xeyrinədir. Beləliklə, həm analitik-sinxron, həm də sintetik- diaxron təhlil əsasında sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin əsas inkişaf qanunauyğunluqlarını aşkar- lamaq mümkündür – bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: – Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi sovet dövrünə çoxəsrlik ifadə-nitq potensialı, müəyyən normaları, funk- sional imkanları, yəni keyfiyyət xüsusiyyətləri ilə gəlir və bu keyfiyyət sovet dövründə lüğət tərkibinin inkişaf-zən- ginləşmə prinsiplərini də müəyyən edir; – inqilabdan sonra Azərbaycan ədəbi dilinin funk- 468
sional imkanları həm linqvistik, həm də ekstralinqvistik baxımlardan genişlənir, leksik-terminoloji norma elmi nəzarət altında inkişaf edir, lüğət tərkibi əvvəlki dövrlər- dəkindən fərqli olaraq birbaşa demokratik-kütləvi sosial bazaya dayanır; – inqilabın qələbəsi ilə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibi məzmunca milli sosialist əsasları üzərində yenidən qurulur – yeni dünyanın anlayışları leksik-semantik sistem- də faktlaşır, köhnə dünyanın anlayışları isə sıxışdırılır, tədricən passivləşir və nəticədə, lüğət tərkibinin, prinsip etibarı ilə, yeni norması yaranır. Şübhəsiz, sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafının müstəqil kontekst kimi tədqiqata cəlb edilməsi, birinci növbədə, ictimai təfəkkürün sosialist formasının təşəkkülü ilə bağlıdır – bu, proses tədricən gedir və leksik-semantik normativliyin yeni sistemini müəyyən- ləşdirir, ona görə də sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı onun yeni ictimai təfəkkür forma- sına uyğunlaşması prosesi kimi də (lakin mütləq- ləşdirilmədən) şərh oluna bilər. SSRİ xalqları dil-lərinin, o cümlədən türk dillərinin materialları da bunu təsdiq edir. Lüğət tərkibinin inkişafının funksional-üslub kon- teksti var – ictimai-mədəni təfəkkürün diferensiallıq səviy- yəsini də ictimai-mədəni təfəkkürün dialektikası müəyyən edir. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin hər hansı mərhələdəki normativliyi bu mənada dil normativliyindən çox nitq normativliyidir. Nəhayət, onu da qeyd edək ki, sovet dövründə Azər- baycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf qanunauyğun- luqlarının müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi eyni zamanda mürəkkəb metodiki-nəzəri sistem verir, lakin bu sistemin getdikcə təkmilləşməsinə də ehtiyac duyulur. edir. 469
İXTİSARLAR
A – «Azərbaycan» jurnalı AQ – «Azərbaycan qadını» jurnalı AG—«Azərbaycan gəncləri» qəzeti AM—«Azərbaycan müəllimi» qəzeti AP – «Azərbaycan pioneri» qəzeti B – «Bakı» qəzeti QJ – «Qobustan» jurnalı Ə – «Ədəbiyyat» qəzeti Əİ – «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti İ – «İdman» qəzeti İM – «İnqilab və mədəniyyət» jurnalı YY – «Yeni yol» qəzeti K – «Kommunist» qəzeti KH – «Kənd həyatı» jurnalı Gİ – «Gənc işçi» qəzeti Mİ – «Maarif işçisi» jurnalı MM – «Maarif və mədəniyyət» jurnalı RK – «Revolyusiya və kultura» jurnalı SK – «Sovet kəndi» qəzeti CT – « Советская тюркология » jurnalı U – «Ulduz» jurnalı 470
Ə D Ə B İ Y Y A T
К.Маркс. Капитал. I том, Госполитиздат, 1955. F.Engels. Sosializmin utopiyadan elmə doğru inkişafı. Bakı, 1974. K.Marks və F.Engels. Seçilmiş əsərləri. III cild, Bakı, 1983. V.İ.Lenin. Əsərləri. 5-ci nəşr, 11, 15, 20, 21, 23, 24, 26, 27, 30, 31, 36, 37, 40-cı cildlər. Sov.İKP Proqramı. Yeni redaksiya. Bakı, Azərnəşr, 1985. Абаева М.М. Взаимовлияние и взаимообогащение культур социалистических наций (в период строи- тельства коммунизма), Ашхабад, Изд. «Илым», 1976.
Abbasova N.K. C.Cabbarlı dramaturgiyasında söz. Bakı, «Yazıçı» nəş., 1983. Ağazadə F. Türkcəni zənginləşdirmək yolları. – «Maarif işçisi», 1926, № 8-9. Adilov M.M. Müasir Azərbaycan dilində abbrevasiya, nam. dis., Bakı, 1986. Adilov M. İ. Qəzet dili, Bakı, ADU nəş., 1973. Adilov M.İ. S.Rəhimovun bədii üslubu və «Şamo»- nun dili haqqında. «Azərbaycan» jur., 1965, № 7. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti, Bakı, «Elm» nəşr., 1975. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, I, II, III, IV c., Bakı, Azərb. SSR EA nəş., 1966, 1980, 1983, 1987. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (Sovet dövrü), Bakı, «Elm» nəş., 1982. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı, «Elm» nəş., 1970. Акуленко В.В. Вопросы интернационализации
471
словарного состава языка, Харьков, 1972. Асланов А.А. Обогащение словарного состава азербайджанского литературного языка в советский период, АКД, Баку, 1953.
Aslanov Ə.A. Lenin milli siyasəti və Azərbaycan dilinin yeni mərhələsi. Bakı, «Bilik» cəmiyyəti nəşri, 1980. Axundov A.A. Dil və üslub məsələləri, Bakı, «Gənc- lik» nəş., 1957. Axundov A.A. Şair və söz. – «Azərbaycan» jur., 1957, № 7. Базиев А.Т., Исаев М.И. Язык и нация, М., 1973. Баскаков А.Н. Отражение социалистической куль- туры в современном азербайджанском литературном языке. Х Взаимоотношение развития национальных языков и национальных культур, М., изд. «Наука», 1980. Баскаков Н.А. Современное состояние термино- логии в языках народов СССР. – «Вопросы терминоло- гии», М., изд. АН СССР, 1961. Будагов Р.А. Что такое развитие и совершен- ствование языка, М., изд. «Наука», 1977. Велиев Э.З. Словообразование в современном азербайджанском языке на базе русско-интернацио- нальной лексики, дис. канд. наук, Баку, 1986.
Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Azərbaycan dilinin semasiologiyası, Bakı, «Maarif» nəş., 1979. Qasımov M.Ş. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, «Elm» nəş., 1979. Гасымов М.Ш. Из истории образования и раз- вития терминологии в Азербайджане. – Тюркская лек- сика и лексикография, М., изд. «Наука», 1973.
Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı, 472
«Maarif» nəş., 1985. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi, Bakı, APİ nəşri, 1964. Qurbanov A. M. Azərbaycan onomastikası, Bakı, APİ nəşri, 1986. Дешериев Ю.Д. Закономерности развития и взаимодействия языков в советском обществе, М., изд. «Наука», 1966. Дешериев Ю.Д. Отражение развития материаль- ной и духовной культуры советских в литературных языках автономных республик, областей, округов. – Взаимоотношение развития национальных языков и национальных культур, М., изд. «Наука», 1980.
Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf yolları, Bakı, 1958. Dəmirçizadə Ə.M. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, Bakı, 1962. Джунусов М.С. Взаимообогащение национальных культур и развитие национального-русского двуязычия. – Взаимоотношение развития национальных языков и национальных культур. М., изд. «Наука», 1980.
Zeynalov F.R. Sovet dövründə Azərbaycan dilində ictimai və siyasi sözlərin əmələ gəlməsinə dair bəzi qeydlər. – ADU-nun filoloji fakültəsinin əsərləri, 1958. Əlibəyzadə E.M. Azərbaycan dilinin sovet dövründə inkişafı və zənginləşməsi haqqında. – Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri, 1955, № 4. Əfəndiyeva T.Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiy- yatı, Bakı, «Elm» nəş., 1980. İbrahimov M.Ə. Azərbaycan dili, Bakı, Azərb. SSR EA nəş., 1957. İbrahimov M.Ə. Cənub sovqatı. «Azərbaycan» jur- 473
nalı, 1981, №5. İmla lüğəti, Bakı, 1929. Исаев И.М. Языковое строительство как один из важнейших экстралингвистических факторов развития языка. – Язык и общество, М., изд. «Наука», 1968. Исрафилова Р.Д. Обогащение в советский период словарного состава азербайджанского языка за счет внутренних ресурсов и отражение его в словарях, АКД, Баку, 1971.
Kazımova R.C. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbay- can dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi. – Azərb. SSR EA-nın Xəbərləri, 1952, № 6. Kazımov Q.Ş. Komik-bədii vasitələr, Bakı, «Yazıçı» nəş. 1983. Керимов Л.Г. Научно-технический прогресс и обогащение словарного состава современного азербай- джанского языка АКД Баку, 1983. Лопатин В.В. Рождение слова. Неологизмы и окказиональные образования. М., изд. «Наука», 1973. Мамедов И.О. Лексика газеты «Коммунист», АКД, Баку, 1974. Мамедова З. Расширение значения слов в современном азербайджанском языке, АКД, Баку, 1984.
Məmmədov N.N. Dilçiliyin əsasları, Bakı, Azərtədrisnəşr, 1961. Məhərrəmov A. M. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü, Bakı, APİ nəşri, 1961. Məhərrəmova R. C. Azərbaycan sovet nəsrində bədii dil və stil məsələləri, – «Azərbaycan» jur., 1953, № 6. Мусаев К.М. Современная терминология литера- турных тюркских языков Советского Союза. – Совет- ская тюркология, 1981, № 6. 474
Мусаев К.М. Основные проблемы изучения лексики тюркских языков. – Советская тюркология, 1978, № 9.
Müasir Azərbaycan dili, I c., Bakı, «Elm» nəş., 1978. Orucov Ə.Ə. Terminoloji leksika haqqında bəzi qeydlər. – Nitq mədəniyyəti məsələləri, Bakı, «Elm» nəş., 1969. Orfoqrafiya lüğəti, Bakı, Azərnəşr, 1940. Peyfun M. Azərbaycanca-farsca lüğət, Tehran, «Neşre-da-neşpaye», 1983. Первый Всесоюзный Тюркологический съезд (Стенографический отчет), Баку, 1926. Поливанов Е.Д. Революция и литературные языки Союза ССР. – Статьи по общему языкознанию., М., 1968. Рыт Е.М. Ленин о языке и язык Ленина, М, 1936. Rüstəmov R.A. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dili lüğət tərkibinin rus dilinin təsiri ilə zənginləşməsi. – Azərb. SSR EA Ədəbiyyat və dil institutunun əsərləri, dilçilik seriyası, VI c., 1964. Салманова С.Т. Роль большевистской печати в обогащении словарного состава азербайджанского литературного языка (1905-1920), АКД, Баку, 1958. Соссюр Ф. Де. Труды по языкознанию. М., изд. «Прогресс» 1977, стр. 235. Сухотин А. Проблемы «сокращенных слов» в языках СССР – Письменность и революция, сб. I, М.- Л., 1933.
Terminologiya məsələləri, Bakı, «Elm» nəş., 1987. Филин Ф.П. Современное общественное развитие и проблемы, двуязычия. – Проблемы двуязычия. М., 1972.
475
Ханазаров К.Х. Решение национально-языковой проблемы в СССР, М., изд. Политиздат, 1977. Хауген Эйнер. Языковой контакт. – Новое в лингвистике вып., II, М, 1952.
Xudiyev N.M. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı, (Sovet dövrü), Bakı, APİ nəşri, 1986. Xudiyev N. M. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşmə yolları (Sovet dövrü), Bakı, APİ nəşri, 1987. Hacıyev İ. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki dəyişikliklər haqqında bəzi qeydlər. – «Azərbaycan məktəbi» jur., 1953, № 1. Hacıyev T.İ. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, Bakı, «Maarif» nəş., 1977. Hacıyev T.İ. Elmi-zehni səviyyə və bədii dildə novatorluğun faktı. – «Azərbaycan» jur., 1980, № 10. Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, II hissə, Bakı, «Maarif» nəş., 1985. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası, Bakı, ADU nəşri, 1978. Həsənov H.Ə. Söz və ad, Bakı, Azərnəşr, 1984. Çobanov M.N. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları, Tbilisi, 1983. Cavad Ə. Fənni istilahlar. – «Maarif və mədəniyyət» jur., 1923, № 3. Cahangirov M.P. Azərbaycan sovet şeirində məhəlli və arxaik sözlər. – «Azərbaycan» jur., 1955, № 9. Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili, Bakı, «Maarif» nəş., 1982. Cəfərov S.Ə. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı, Bakı, ADU nəşri, 1960. Şirəliyev M.Ş. İstilahlar yaradılmasında əsas prinsiplər. – Dil institutunun əsərləri, Bakı, Azərb. SSR EA
476
nəş., I c., 1947. Şirəliyev M.Ş. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı. – «Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi», 1957, I bur.
Ширалиев М.Ш., Рагимов М.Ш. Азербайджанский язык. – Закономерности развития литературных языков народов СССР в советскую эпоху, М., изд. «Наука», 1979.
Ширалиев М.Ш. К вопросу развития азербай- джанского литературного языка в советский период – 10 лет АН Азербайджанской ССР (1945-1955), Баку, 1956.
Şıxlinski Ə. Döyüş sözlüyü (təlimnamə və nizamna- mələri və elmi-hərbi kitabları çevirmək üçün yardımlıq), Bakı, 1926.
477
MÜNDƏRİCAT
Giriş ............................................................................................. 3
I fəsil. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili: inkişaf problemləri, normalar və üslublar haqqında ......................... 9 Ədəbi dil və onun lüğət tərkibinin bəzi inkişaf problemləri .................................................................................. 9 Fonetik-orfoqrafik və qrammatik normalar .............................. 37 Üslublarin inkişafi ..................................................................... 54
II fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin ümumi mənzərəsi və inkişaf mərhələləri haqqında .......................... 76 Birinci mərhələ. 20-40-ci illərdə lüğət tərkibinin inkişafı ....................................................................................... 82 Ikinci mərhələ. 40-80-ci illərdə lüğət tərkibinin inkişafı ........ 134
III fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin daxili imkanlar hesabına zənginləşməsi ......................................................... 175 Yeni sözlərin yaranması .......................................................... 177 Sözlərin semantik inkişafı ....................................................... 208 Ədəbi dilin zənginləşməsində leksik dialektizmlərin rolu .......................................................................................... 218 Lüğət tərkibinin kalka yolu ilə zənginləşməsi ........................ 234 Onomastik sistemin zənginləşməsi ......................................... 241
IV fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin alınmalar hesabına zənginləşməsi ......................................................... 260 Alınma sözlərin struktur-semantik xüsusiyyətləri .................. 264 Sadə sözlər .............................................................................. 279 Düzəltmə
sözlər ...................................................................... 290 Mürəkkəb
sözlər ...................................................................... 343 Əlavəli
sözlər .......................................................................... 353 Alınmaların leksik-funksional paralelliyi ............................... 357 478
Abbreviaturalar (qısaltmalar) .................................................. 363
V fəsil. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin tərcümə ədəbiyyatı hesabına zənginləşməsi ....................................... 390
ƏLAVƏ. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibinin ümumi mənzərəsi ................................................ 439
Nəticə ...................................................................................... 456 Ixtisarlar .................................................................................. 469 Ədəbiyyat ................................................................................ 470
479
Nizami Xudiyev
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ LÜĞƏT TƏRKİBİNİN İNKİŞAFI
(SOVET DÖVRÜ)
480
«Åëì âÿ Òÿùñèë» няшриййатынын äèðåêòîðó: ïðîôåññîð Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ
Êîìïöòåð äèçàéíåðè: Zahid Məmmədov Техники редактор: Рювшаня Низамигызы
481
Éûüûëìàüà âåðèëìèø 25.09.2012 ×àïà èìçàëàíìûø 18.11.2012 Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 30. Ñèôàðèø ¹489 Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Òèðàæ 500
Êèòàá «Åëì âÿ Òÿùñèë» íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà ìöÿññèñÿñèíäÿ ñÿùèôÿëÿíèá ÷àï îëóíìóøäóð. E-mail: elm_ve_tehsil@box.az Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89 Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|