A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü



Yüklə 2,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/149
tarix06.05.2018
ölçüsü2,78 Mb.
#42890
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   149

 

8

kursları üçün nəzərdə tutulmuş bu vəsaitdən filologiya 



fakültələrinin tələbələri, orta məktəb müəllimləri, gənc elmi 

işçilər, aspirantlar və ədəbi dilimizin inkişaf yolu ilə maraq-

lanan bütün oxucular istifadə edə bilərlər. 

Xeyirxah məsləhətləri ilə bizə kömək edəcək yoldaş-

lara əvvəlcədən təşəkkürümüzü bildiririk. 



 

9

I FƏSİL 



 

SOVET DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ: 

İNKİŞAF PROBLEMLƏRİ, NORMALAR VƏ 

ÜSLUBLAR HAQQINDA 

 

Ədəbi dil və onun lüğət tərkibinin  



bəzi inkişaf problemləri 

 

Keçən əsrin 20-ci illərindən milli dillərin inkişafına 



güclü təkan verildi. Azərbaycan ədəbi dili də məhz 

inqilabdan sonra əsrlərlə məruz qaldığı assimilyativ 

təsirlərdən xilas oldu, real zənginləşmə imkanları qazandı 

və xəlqi prinsiplər əsasında yeni normalaşma prosesinə 

daxil oldu. Milli dillərin inkişafına, milli məsələyə yeni 

baxış ayrı-ayrı dillərin inkişafında həqiqi mənada böyük rol 

oynadı. Milli məsələ və millətlərin öz müqəddəratını təyin 

etmək hüququ haqqında təlim azlıqda qalan xalqları hər cür 

zorakılıq və asılılıqdan qurtardığı kimi, dillərin inkişafına 

mane olan yad təsirləri də qırıb atmaq üçün əsaslı zəmin 

yaratdı. 

Azərbaycan ədəbi dili sovet dövründə yeni inkişaf 

mərhələsinə qədəm qoydu. Bu dövr Azərbaycan dili 

tarixində əlifba, orfoqrafiya məsələləri ilə yanaşı, leksik, 

semantik və qrammatik proseslərin coşğun inkişafı 

dövrüdür. Əlifba və orfoqrafiya məsələləri ilə bağlı qərar 

və göstərişlər əhalinin savadlanması, ümumi mədəni 

səviyyənin yüksəldilməsi kütləvi təhsil sahəsində başlıca 

tədbirlərdən idi. Yeni ictimai-iqtisadi quruluşla, sosial 

inkişaf və elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar yeni söz 

birləşmələri, leksik və sintaktik vahidlər meydana çıxır və 

bunların xəlqi ifadə üsulları dilin normalaşması prosesinə 




 

10

çox böyük təsir göstərirdi. Bir sıra sözlərin mənaca 



genişlənməsi, yaxud daralması, yeni məna qazanması, yeni 

leksik və leksik-qrammatik vahidlərin yaranması dilin lüğət 

tərkibinin inkişafında mühüm rol oynayırdı. 

«Sovet hakimiyyəti illərində qazandığımız ən böyük 

qələbələrdən biri də milli dillərin, o cümlədən, Azərbaycan 

dilinin yüksək dərəcədə inkişaf etməsidir. Yalnız sovet 

dövründə Azərbaycan xalqı dövlət idarələrində ana dilini 

işlətmək hüququ aldı. Çünki Azərbaycan xalqı milli 

istiqlaliyyət qazanaraq öz milli dövlətini – Azərbaycan 

Sovet Sosialist Respublikasını yaratdı. Dil yalnız məişətdə, 

ədəbi və elmi əsərlərdə yaşamaqla məhdudlaşmayıb, 

iqtisadi, ictimai həyatın hər bir sahəsində və o cümlədən 

dövlət idarələrində geniş şəkildə işlənmək imkanı əldə 

etdi»


1

Bütün əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi sovet dövründə 



də Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı dilin 

digər yaruslarına nisbətən daha sürətli, daha mütəhərrik 

olmuşdur. Həm də bu sürət öz keyfiyyətinə görə əvvəlki 

dövrlərdən fərqlənir. Bu surət ictimai-siyasi həyatdakı 

dinamikaya uyğundur. Mövcud həyat tərzi feodalizm və 

kapitalizm formasiyalarındakı inkişafdan müqayisəedilməz 

dərəcədə yüksək sürətlə irəliləyirdi. Təbii ki, bu vəziyyət 

ictimai həyatla bilavasitə bağlı olan, onun hər bir 

dəyişikliyinə reaksiya verən dilə, xüsusilə dilin lüğət 

tərkibinə dərhal öz təsirini göstərirdi. Həqiqətən, bu dövrdə 

lüğət tərkibinin inkişafı, yeni söz yaradıcılığı sosial-ictimai 

şəraitdən doğan dinamikaya mütənasib vüsət götürür. 20-ci 

illəri həyatın bütün sahələri üzrə, o cümlədən dil cəhətdən 

qarşılıqlı təsir dövrü adlandırmaq olar. Bu dövrün leksikası 

                                                           

1

 M. İbrahimov. Azərbaycan dili, Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, 1957, səh. 71-



72. 


 

11

üslubi rəngarəngliyə malik variantlarla zəngindir. Leksik 



normadakı qeyri-sabitlik, dəyişkənlik nitqin müxtəlif 

sahələrində onun dərk edilməsindəki özünəməxsusluqla, 

norma hüdudlarının müəyyənləşməsindəki qəribəlik, 

anlaşılmazlıq və dolaşıqlıqla xarakterizə olunur. 

20-ci illər, ümumiyyətlə, ədəbi dilin tarixində az 

təsadüf olunan situasiyalar dövrüdür; belə ki, ədəbi dilin 

vəziyyətini eyni zamanda iki baxımdan təsvir etmək olar – 

öz təbii inkişafı və qısa müddətdə xarici dillər çərçivəsində 

yaradılmış süni konservasiya. İlk dövrlərdə köhnə sözlərlə 

yeni sözlərin mübarizəsi gedir, sosial-iqtisadi, elmi-texniki 

inkişafla əlaqədar daxili imkanlar hesabına yeni sözlər 

yaradılmasına böyük ehtiyac hiss edilir. Alınma sözlərin 

potensialı artır və bununla yanaşı, onların işlənmə perspek-

tivlərini tənzim etmək lüzumu ortaya çıxır. Belə-liklə, dilin 

lüğət tərkibinin də normalaşdırılması sahəsində mübarizə 

başlayır. Bu mübarizədə dilin daxili imkanlarının ön plana 

çəkilməsi əsas və həlledici əhəmiyyətə malik olmuşdur. 

Lakin lüğət tərkibinə olan münasibət ayrı-ayrı mərhələlərdə 

müxtəlif səciyyə daşımışdır. Belə ki, məsələn, 20-30-cu 

illərdə lüğət tərkibində baş verən dəyişmələrlə 50-60-cı 

illər arasındakı dəyişmələrdə əsaslı fərq müşahidə olunur. 

Ədəbi dilin lüğət tərkibinin ayrı-ayrı mərhələlər üzrə 

inkişaf xüsusiyyətlərinin izlənilməsi sabitləşən, köh-nələn 

və yeni yaranan dil vahidlərinin ümumi mənzərəsini də 

təsəvvür etməyə imkan yaradır. 

Sosializm quruculuğu və SSRİ xalqlarının birliyi ilə 

əlaqədar SSRİ xalqları dillərindəki inkişaf xüsusiyyətləri 

arasında da bir ümumilik və yaxınlıq mövcuddur. B u 

yaxınlıq, hər şeydən əvvəl, dillərin inkişafına təsir göstərən 

bir sıra ekstra-linqvistik amillərlə səciyyələnir. 

Sovet dövründə bu amillərin başlıcası sosial-siyasi 



Yüklə 2,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   149




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə