A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 əsasında yaranan söz və ifadələr durur. Daxili imkanların əsasında yaranan sözlər də bilavasitə ictimai-siyasi inkişafla, elmi-texniki tərəqqi ilə, habelə mədəniyyətin və məişətin yüksəliş səviyyəsi ilə bağlıdır. Lakin bu yolla yaranan sözlərin heç də hamısı ədəbi dilin inkişafına eyni dərəcədə təsir göstərə bilmir. Xüsusən Sovet hakimiy- yətinin ilk onilliyində dilin daxili imkanları hesabına yaranmış bir sıra sözlər vətəndaşlıq hüququ qazana bilməmiş və unudulub getmişdir. Son dövrlərdə də bir sıra alınma sözlər əvəzinə yeni sözlər düzəltmək meyili hiss olunur ki, bu meyil, əlbəttə, ilk inkişaf dövrlərindəkindən fərqlənir. K.M.Musayev doğru olaraq göstərir ki, sovet dövründə «türk dillərində yeni ümumi sovet leksik fondu yaranmışdır. Bu leksik fond ölkənin, türkdilli respubli- kaların və vilayətlərin ictimai-iqtisadi və mədəni həyatında köklü dəyişiklikləri əks etdirir» 1 . Türk dilləri leksik fondu- nun yeni inkişaf meyilləri ilə bağlı fikrini davam etdirərək görkəmli tədqiqatçı yazır: «Bununla yanaşı türk dilləri leksikasının inkişafında problemlər də vardır. Bunlardan başlıcaları: bir tərəfdən, dilin əsl inkişaf meyillərini nəzərə almadan söz yaradıcılığına aludəçilik, digər tərəfdən, mənası həmişə aydın olmayan sözlərin başqa dillərdən alınması ilə bağlı aludəçilik. Halbuki alınan anlayışları ifadə etmək üçün milli dilin özündə kifayət qədər söz və ya onun daxili imkanlarından istifadə edərək yeni yaratmaq mümkündür» 2 .
inkişaf özünəməxsusluğunu müəyyən edən cəhətlərdən
1 К.М.Мусаев. Ленинские заветы и развитие тюркских языков в СССР. – СТ, 1988, № 2, стр. 9. 2 Yenə orada. 16 birincisi ədəbi dilin leksik normasının dövrə hansı keyfiyyətdə gəlməsindən ibarətdir. Bu məsələnin aydınlaş- dırılması və sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin tədqiqi prosesində daim diqqət mərkəzində olması ona görə lazımdır ki, bir neçə əsrlik tarixə malik leksik-semantik hadisələr bu dövrdə də fəaldır, onların səbəblərinin: aşkarlanması zamanı tədqiqatçı dövrün hü- dudlarından kənara çıxmağa, səbəbiyyət əlaqələrinin arxa- sınca daha əvvəlki dövrlərə müraciət etməyə məcburdur. Leksik normanın inqilabaqədərki vəziyyəti ədəbi dilin özünün vəziyyəti kontekstində, başqa sözlə, funksional üslubların fəaliyyəti hüdudunda təsəvvür edilərsə, biz aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin leksikasında tarixi dönüş baş verir; yüzlərlə milli lüğəvi vahid ədəbi işləklikdən qalır, ərəb, eləcə də fars mənşəli leksika tədricən kəmiyyətcə azalmağa doğru gedir 1
yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq leksik normanın demokra- tizmi güclənir. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən ərəb, fars dilləri ilə yanaşı, rus dili də tədricən alınma söz mənbələri sırasına keçir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində rus- Avropa mənbəyi ərəb, fars mənbələri ilə eyni gücdə olur. O mənada yox ki, rus-Avropa dillərindən ədəbi dilə keçən sözlərin kəmiyyəti ərəb, fars dillərindən keçən sözlərin kəmiyyəti ilə eynidir; əslində, ərəb, fars sözləri həddindən artıq çoxdur, eyni olan – mənbələrin tarixi-psixoloji nüfuzudur: ərəb, fars mənbəyi yüz illər boyu davam edən təsir təcrübəsi – ənənəsi, rus-Avropa mənbəyi isə perspektivi ilə güclüdür. Əsas lüğət fondu –ədəbi dilin
1 Bax: T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, I hissə, Bakı, ADU, nəşri, 1976, səh. 54. 17 leksik normasının istinad etdiyi baza isə millidir, ona görə də iki müxtəlif mədəni-tarixi mühitin təsiri leksik normanı milli əsaslardan məhrum edə bilmir. Funksional üslub sferası leksik normanın mövcudlu- ğunun linqvistik şərti kimi onun fəaliyyət dairəsini aşağı- dakı şəkildə müəyyən edir: bədii üslub (demokratik və qeyri-demokratik ifadə formaları), publisist üslub (yenə də iki ifadə forması), elmi üslub (olduqca qeyri-diferensial şəkildə); ədəbi dilin lüğət tutumu da bunlara uyğundur… Bədii üslubun demokratik ifadə forması (M.Ə.Sabir, Ç.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, N.Nəri- manov və başqalarının dili) ilə yanaşı, qeyri-demokratik (əsasən romantiklərin dili) ifadə formasının mövcudluğu leksik normanın iki müxtəlif variantını, başqa cür desək, sözə stilistik münasibətin iki tipini təqdim edir. Variantlılıq, müxtəliflik XX əsrin əvvəllərində getdikcə güclənir, eyni zamanda nəzəri-konseptual şəkildə əsaslandırılır. Publisist üslubda da təxminən eyni hadisə baş verir, lakin demo- kratik ifadə tərzinin, deməli, həm də leksik normanın demokratizminin publisist dildəki qələbəsi bədii üslub- dakına nisbətən asan başa gəlir, çünki publisist üslubda küt- ləvi anlaşıqlıq əsas şərtdir və mətbuatın dilini kütlə anla- mırsa, onun mövcudluğu sadəcə olaraq mümkün deyil. Ona görə də «Molla Nəsrəddin» jurnalı bir neçə on il yaşadığı halda, qeyri-demokratik dildə yazılan məcmuələr, qəzetlər bir neçə ildə öz ömrünü başa vurur. İnqilabaqədərki dövrdə elmi üslub, qeyd edildiyi kimi, olduqca qeyri-diferensial şəkildə idi – elmi üslubun daşıyıcısı olan ictimai qüvvələr gücsüz idi; ona görə yox ki, milli təfəkkür elmi mədəniyyətdən uzaq düşmüşdü; ona görə ki, elmi təfəkkür ya başqa dillərdə – ərəb, fars, rus, fransız dillərində faktlaşırdı, ya da olduqca publisist şəkildə
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|