A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
21
terminologiya qaydaya salınır, çoxlu sayda terminoloji lüğətlərin hazırlanmasına qayğı göstərilir. Azərbaycan SSR-də Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə xalqın ictimai-siyasi mühitə müdaxiləsi geniş- lənir; istər ədəbi-bədii, istər publisist, istərsə də elmi mühi- tə kütləvi axın baş verir, məktəblər açılır, elmi təd-qiqat müəssisələri yaranır, mətbuatın fəaliyyət dairəsi genişlənir, beləliklə, ədəbi dilin lüğət tərkibi də onun sintaksisi ilə birlikdə zənginləşir. T.İ.Hacıyevin ifadəsi ilə desək, «ana dilinin dövlət dili kimi rəsmiləşdirilməsi, dövlət aparatına, idarə siste- minə daxil olması ilə Azərbaycan xalqı öz ədəbiyyatı və mənəviyyatı ilə yaşamağa, öz ruhu ilə ruhlanmağa imkan tapdı»
1 . Ədəbi-bədii, publisist, hətta elmi dilə 20-ci, 30-cu illərdə qarşısıalınmaz şəkildə dialekt leksikası gəlir, daha doğrusu, o leksika gəlir ki, onun normativləşmə imkanı qarşısında uzun müddət ictimai-siyasi, mədəni maneələr olmuşdur. M.A. Şirəliyev 1944-cü il dil konfransında doğru olaraq göstərir ki, xalq arasında işlənən istilahlar öyrənilmədiyindən çox vaxt rus-Avropa sözləri ilə əvəz edilmişdir. Müəllifin verdiyi siyahıdan bir neçə nümunəyə baxaq: brak – çıxdaş; sort – çeşid; probka – tıxac; partner – oyundaş; akrobat – canbaz, kəndirbaz; pustula – irinlik; svinoroy-(donuzeşən) – çayır otu; harmal – üzərrik; belladonna – xanımotu; stul – oturacaq; kefir – körəməz; Venera – dan ulduzu, zöhrə; Bolşaya Medvediça ( böyük
1 T.İ.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, II hissə, Bakı, «Maarif» nəş., 1987, səh. 253.
22 ayı) – yeddi qardaş (ulduz) və s. 1
Xalq dilinə siyasi rəğbət az qala etnoqrafik fakta – eksponata çevrilmiş lüğəvi vahidlərin fəal ictimai həyata cəlb edilməsi ilə nəticələnir; əlbəttə, bu tipli sözlərin heç də hamısı ədəbi-normativ səviyyədə möhkəmlənə bilmir, ancaq əksər qismi möhkəmlənir və lüğət tərkibinin keyfiyyətinə təsir edir, onu demokratik, xəlqi əsaslara daha möhkəm bağlayır. Həm də məsələ burasındadır ki, xalq dilindən alınmış sözlər təkcə ədəbi-bədii dilə deyil, eyni zamanda publisist, elmi üslublara da daxil olur. Şübhəsiz, «funksional üslubların diferensiallaşma- sında və onların daha da təkmilləşməsində dilin leksik vasitələri böyük rol oynayır. Əgər lüğət tərkibində üslubi istifadə zamanı xüsusi çalar kəsb etmiş spesifik leksik qat yaranmışsa, bu heç də təsadüfi olmamışdır, əksinə, ümumistifadə sözləri ilə qırılmaz şəkildə baş vermişdir ki, belə sözlər də funksional üslubların leksikasının inkişafının əsasını təşkil edir» 2 . Bu mənada sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə inkişaf edir. İnqilabdan sonra Azərbaycanın müxtəlif regionlarından olan ziyalıların Bakıda fəaliyyət göstərməsi lüğət tərkibinin demokratik əsaslar üzrə inkişafının sosial şərti kimi diqqəti cəlb edir. 30-cu illərdə Azərbaycan ədəbi dilinin leksik norması sabitləşir 3 , «terminoloji hərc-mərclik» (T. Hacıyev), heç olmasa, psixoloji baxımdan aradan qalxır, yəni əksəriyyət
1 M.Ş.Şirəliyev. İstilahlar yaradılmasındakı əsas prinsiplər. – Dil institutunun əsərləri, Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, I cild, 1947, səh. 30-31. 2 Эсмурат Бердимуратов. Развитие каракалпакской лексики в связи с развитием функциональных стилей литературного языка, АДД, Ташкент, 1973, стр. 11. 3 Bu barədə bax: T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı, ADU nəşri, 1976, səh. 57. 23 hansı mənbəyə istinad etməyin optimallığını dərk edir və bundan sonra o vahid ki, artıq qəbul olunur, onu dildən çıxarmaq təklifləri kəsilir; qeyd etmək gərəkdir ki, bütün bu proseslər – hərc-mərclik də, nizamadüşmə də ölkənin ictimai həyatında, mədəni-tarixi ənənələrə münasibətdə baş verən dəyişmələri, ümumən ictimai-siyasi inkişafın qanunauyğunluqlarını əks etdirir. İctimai-siyasi inkişaf, təsərrüfat həyatının canlanması, kollektivləşmə, sənayenin, mədəniyyətin yüksəlişi ədəbi dilin, birinci növbədə lüğət tərkibinin imkanlarını genişlən- dirir dedikdə təkcə o nəzərdə tutulmur ki, leksika yeni fəaliyyət sferaları əldə edir; həm də o nəzərdə tutulur ki, söz zövqü, söz duyğusu, hətta söz siyasəti həmin sferalarda yeni cəmiyyətin qurulması uğrundakı mübarizənin gedişini də ehtiva edir və bunun nəticəsində lüğət tərkibi məzmunca milli əsaslar üzərində yenidən qurulur. Bu, sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf özünə- məxsusluğunu müəyyən edən üçüncü cəhətdir və bunu şərh etməyə çalışaq. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, hər üç cəhət bir-biri ilə dialektik əlaqədədir və bir-birini şərtləndirir; lüğət tərkibinin ictimai, eləcə də stilistik fəaliyyət dairəsinin genişlənməsi onun məzmunca yeni əsaslar üzərində qurulması ilə bilavasitə bağlıdır, eyni zamanda bu cür bağlılığın kökləri, qeyd etdiyimiz kimi, inqilabdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır və belə zənn edirik ki, sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf qanuna- uyğunluqları bu üç cəhətdən, onun müəyyən etdiyi prinsip və parametrlərdən kənarda mövcud ola bilməz. Əslində, burada lüğət tərkibinin inkişaf məntiqini aşkarlayan kontekst təsəvvür edilir; həmin kontekst həm realdır— ədəbi dilin mövcudluğu ədəbi dilin arxasında dayanan
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|