A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü



Yüklə 2,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/149
tarix06.05.2018
ölçüsü2,78 Mb.
#42890
növüDərs
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   149

 

27

işləklikdən qalır. 



İnqilabaqədərki, eləcə də inqilabdan sonrakı illərdə 

lüğət tərkibində baş verən dəyişmələrin ictimai-siyasi, hətta 

ideoloji məzmunu həmin dəyişmələr getdiyi dövrdə də 

aşkar hiss edilirdi. Məsələn, inqilabdan sonrakı dövrdə rus 

ədəbi dilində bu cür dəyişmələr mühacir mətbuatında 

kəskin tənqid edilir; bunun səbəbi o idi ki, söz bəzən 

təşviqat məqsədlərinə tabe edilir, ona əlahiddə subyektiv 

məzmun verilirdi.

1

 

XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində marksizm-leninizm 



klassiklərinin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə 

edilməsi ədəbi dilin lüğət tərkibinin inkişafında mühüm rol 

oynadı; birincisi, bu cür tərcümələrdə ana dilinin bütün 

imkanları səfərbərliyə alınırdı, ikincisi də, tərcümənin 

keyfiyyəti üzərində nəzarət mövcud idi, yəni həm obyektiv, 

həm də subyektiv imkanlardan yaxşı istifadə edilirdi. 

Marksizm-leninizm klassiklərinin əsərlərinin tərcüməsi 

gedişində ictimai-siyasi terminologiya zənginləşdi, lüğət 

tərkibinin sosial məzmunu artdı ki, bu da leksik-semantik 

normanın keyfiyyətcə yeniləşməsi demək idi. Ona görə ki, 

ədəbi dilin lüğət tərkibi bütöv bir sistemdir; funksional 

üslublara, sahələrə münasibətdə bu sistemin yarım-

sistemləri ayrılır. Əgər inqilabdan sonra üslubların sosial 

məzmunu dəyişirsə, sahələr bir sıra hallarda yenidən 

qurulursa, ədəbi dilə yeni anlayışları ifadə edən yeni sözlər 

gəlirsə, bu, lüğət tərkibini dəyişdirir, yeni əsaslar üzərinə 

qaldırır. Lüğət tərkibinin ideoloji məzmununun dəyişməsi 

təkcə arxaikləşmə, yaxud yeni sözlərin yaranması prosesi 

deyildir. Çox mühüm cəhət kimi sözün semantikasında 

                                                           

1

 Л.М.Грановская. Некоторые особенности развития словарного состава 



русского языка в 20-е годы ХХ в. и проблема нормы. – Литературная 

норма в лексике и фразиологии, М., изд., «Наука», 1983,  səh. 59-60. 




 

28

təbəddülat baş verməsini qeyd etmək lazımdır: ənənəvi 



olaraq işlənən söz yeni ictimai-mədəni dünyagörüş kon-

tekstinə düşür, məhz məzmunca dəyişir. 

Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən mədəni 

inqilabın həyata keçirilməsi lüğət tərkibinin inkişafına 

təkan verir; milli düşüncənin çiçəklənməsi faktı olan 

orijinal əsərlər meydana çıxır; eləcə də dünya ədəbi, elmi 

fikrinin nümunələri Azərbaycan dilinə tərcümə edilir

«Azərbaycan dili» sözünün semantik coğrafiyası genişlənir. 

Sözün semantik coğrafiyasının genişlənməsi elə bir 

linqvistik-qneseoloji prosesdir ki, tarixi-ictimai həyatın – 

dəyişən sosial-psixoloji münasibətlərin təsiri ilə gedir. 

Cəmiyyət həyatının yeni əsaslar üzərinə qaldırılması 

ictimai münasibətlərin psixoloji xarakterini kökündən 

dəyişir və buna uyğun olaraq sözün ictimai üslublaşma 

imkanları da dəyişir; məsələn, ağsaqqal, başçı, xanım, 

sərvət, var-dövlət qəbilindən olan yüzlərlə söz yeni ictimai-

siyasi, mədəni-etik təfəkkürün ixtiyarına keçir. Ümumiy-

yətlə, hər hansı ictimai-siyasi şərait lüğət tərkibinə – leksik 

normaya adətən birbaşa deyil, məhsulu olan mənəvi-

mədəni mühit vasitəsilə daha ardıcıl, daha davamlı şəkildə 

təsir göstərir; çünki ictimai-siyasi şəraitin özü həmin 

mənəvi-mədəni mühitdə dərk olunur, dəyərləndirilir, 

təsdiq, yaxud inkar edilir. Sözü – leksik vahidi norma-

tivləşdirən, ədəbi səviyyəyə qaldıran da həmin mədəni-

mənəvi mühitdir. 

Hər hansı dövrdə ədəbi dilin lüğət tərkibi həmin 

dövrün idrak səviyyəsini əks etdirir, normativ qenesioloji 

tutum lüğət tərkibinin tutumu ilə eyni həcmdə olur, leksik 

stilizasiya da bu əsasda gedir. Lüğət tərkibinin sovet 

dövründə necə inkişaf etdiyini müxtəlif illərdə tərtib 

olunmuş lüğət kitablarının sözlüyünün müqayisəsi yolu ilə 



 

29

müəyyənləşdirmək olar; məsələn, S.M.Qənizadənin 



lüğətində

1

 ictimai-siyasi leksika yox dərəcəsindədir, eləcə 



də o sözün ki, 20-ci, 30-cu illərdə ictimai-siyasi məzmunu 

güclənir, bu lüğətdə daha çox məişət məzmununda çıxış 

edir. Onun lüğətlərində etnoqrafik leksika üstündür. 

Halbuki sovet dövrü lüğətlərində bu cür vahidlər minimal 

həddədir. Sovet dövrünə qədər deyək ki, İ.Nəsiminin, M. 

Füzulinin, M.P.Vaqifin dilində etnoqrafik leksikanın 

işləkliyi dilçilik ədəbiyyatında onların dil demokratizmi 

kimi qeyd edilir. Sovet dövründə də ən çox ədəbi-bədii

eləcə də publisist dildə bu cür vahidlər işlənir, lakin artıq 

bunu inqilabaqədərki dövrdə olduğu dərəcədə qiymət-

ləndirmək mədəni-tarixi, eləcə də linqvistik-idraki baxım-

dan düzgün deyil. Beynəlmiləl leksikanın axını (ictimai 

şüurun rus-Avropa düşüncə tərzinə üz tutması ilə əlaqədar 

olaraq) xüsusilə 20-30-cu illərdə lüğət tərkibinin etnoqrafik 

aktivliyi ilə mübarizədə qalib çıxır, hətta dünənə qədər 

etnoqrafik məzmunu ilə küncdə-bucaqda qalan söz bu gün 

ictimai-siyasi mənaya malik olur, sinfi mübarizə silahına 

çevrilir. Ümumiyyətlə, sözün ictimai dəyəri təbii gedişlə 

artmır, sözə məzmunu zamanın ictimai aktivliyi verir. 

Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin 

inkişafının keyfiyyət ölçüsü ilə kəmiyyət ölçüsü qarşılıqlı 

əlaqədədir. N.A.Şarapov «Müasir tacik ədəbi dili lek-

sikasının inkişaf yolları» adlı tədqiqatında keyfiyyət ölçü-

sünə üstünlük verir, onun fikrincə, lüğət tərkibinin keyfiy-

yətcə dəyişməsində də əsas anlam, eləcə də morfoloji 

xarakterli dəyişmələrdir

2

. Əlbəttə, anlam, yaxud morfoloji 



xarakterli dəyişmələrə keyfiyyət faktı kimi üstünlük 

                                                           

1

 Lüğəti-rusi və türki əsəri. – Sultan Məcid Qənizadə, Bakı, «Kaspi», 1909. 



2

 Н.А.Шарапов. Пути развития лексики современного таджикского 

литературного языка, АДД, Баку, 1974, стр 4-5. 



Yüklə 2,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   149




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə