12
Artıq Bakı Ġngilislərin siyasi təsir dairəsinə keçmiĢdi.
Mudros sülh saziĢindən sonra Türkiyədə hərbi generallar Mustafa Kamalın
baĢçılığı altında hakimiyyəti ələ keçirərək bu alçaldıcı sülh saziĢinin müəyyən
bəndlərini qəbul etməyəcəklərini bəyan etdilər. Bununla da türk xalqının iĢğalçı
imperialist qoĢunlarına qarĢı mübarizəsi baĢlandı və bu mübarizədə Mustafa
Kamalın ilk köməyinə gələn Sovet Rusiyası və onun lideri Vladimir Ġliç Lenin
oldu. Bu faktlar Azərbaycan cəmiyyətində və ziyalılar arasında Sovet Rusiyasına
və onun lideri Leninə rəğbətlə yanaĢmağa əsas verdi.
Antantanın imperialist dövlətlərinin Yunan ordusunun qüvvələri ilə həyata
keçirdiyi Türkiyə qarĢı müdaxiləsinə türk xalqının milli azadlıq müharibəsi
baĢlandı. Türkiyənin I Dünya müharibəsində məğlubiyyə uğradıqdan və Mudros
barıĢığını (1918-ci il) imzaladıqdan sonra imperialist dövlətlər keçmiĢ Osmanlı
imperiyasının əraziləri ilə kifayətlənməyib, Paris sülh konfransını çağıraraq (1919 -
1920) Türkiyənin parçalanmasını və Türk xalqının əsarət altına alınmasını nəzərdə
tutan müqavilə hazırladı və bu konfransda Azərbaycan da Ġtalyanlara verilirdi. Bu
ərəfədə ABġ prezidenti Vilson ilə görüĢən Əlimərdan bəy TopçubaĢovun baĢçılığı
altındakı Azərbaycan nümayəndə heyəti Azərbaycanın müstəqilliyinin tanımağını
xahiĢ edir. ABġ prezidenti bu təklifin müqabilində «Siz elə bilirsiniz ki, biz
müharibə aparmıĢıq ki, cırtdan dövlətlər yaransın» - deyərək cavab verir. Artıq
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən ilhaq ediləcəyini gördükdən sonra ABġ və Böyük
Britaniya ADR-in dövlət quruluĢunu tanıyır. Lakin bu addım gec idi. Bu ərəfədə
isə Türkiyədə Mustafa Kamal PaĢanın baĢçılığı altında geniĢlənən milli azadlıq
hərəkatı yadelli iĢğalçıların niyyətlərini puça çıxardı. Sultan hökumətinə «kömək»
adı ilə ingilis qoĢunları Ġstambulu iĢğal etdi (1920, 16 mart). Bununla da Antanta
qüvvələrinin Anadolunun içərisinə soxulmağına Ģərait yarandı. Yunanıstan ordusu
1920-ci il iyunun 22-də Ġzmirdən hərəkətə baĢladı və Ġnönü yaxınlığındakı
döyüĢlərdə (1921, 10 yanvar və 31 mart) Türkiyə böyük millət məclisinin (TBMM
1920, aprel) yenidən təĢkil etdiyi qoĢunlar tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmasına
baxmayaraq 1921-ci ilin yayında yunanlar Anadolunun dərinliklərinə (Sakariya
çayınadək) doğru irəlilədi. Bu zaman türk xalqının yüksək mənəvi keyfiyyətləri
Mustafa Kamal Atatürkün və onun silahdaĢlarının hərbi məharəti və Sovet
Rusiyasının maddi yardımı müharibədə dönüĢ yaratdı.
Türkiyə ilə RSFSR arasında imzalanmıĢ «Dostluq və qardaĢlıq haqqında»
müqavilə (16 mart, 1921) Türkiyənin mövqeyinin möhkəmlənməsinə kömək etdi.
Sakariya çayı sahilində 22 günlük (1921, 23 avqust - 13 sentyabr) vuruĢma Yunan
qoĢunlarının ağır məğlubiyyətinə səbəb oldu. Hadisələrin bu cür inkiĢafından
təĢviĢə düĢən Antanta üzvləri Türkiyənin Sovet Rusiyasına yaxınlaĢmasından və
gələcəkdə onların özlərinə qarĢı yeni blokun formalaĢmasından ehtiyat edirdilər.
KeçmiĢ Osmanlı imperiyasının ərazilərini Ərəbistanda Mesopatamiyada, ġimali
Afrikada iĢğal altına alan ingilis və italyanlar türklərin gələcəkdə güclənə biləcək
Sovet Rusiyası vasitəsi ilə əlindən çıxmıĢ torpaqlarını yenidən geri qaytarmaq
13
Ģansını Ġstambula verə bilməzdilər. Artıq bu geosiyasi Ģərait keçmiĢ Osmanlı
imperiyasının ərazilərini əlindən almıĢ ingilis, fransız və italyanları Anadolu
çərçivəsinə sığıĢmıĢ bir Türkiyə ilə danıĢıqlara baĢlamağa sövq etdi. Bu Ģərait
Türkiyə əleyhinə Koalisiyanı dağıtmağa əsas verdi. Fransa TBMM hökuməti ilə
sülh müqaviləsi imzaladı (1921, oktyabr). Ġtaliya da Türkiyəyə qarĢı hərbi
əməliyyatları dayandırdı. 1922-ci ilin avqustunda artıq öz havadarlarını itirmiĢ
Yunanıstana qarĢı hərtərəfli hazırlıqdan sonra türk qoĢunları hücuma keçərək
«Dumlupınar» yaxınlığındakı Yunan qoĢunlarını darmadağın etdilər. 1922-ci il
sentyabr ayının 18-də yunan qoĢunları Anadoludan tamamilə qovuldular. 1922-ci il
Mudaniya barıĢığı və Lozanna sülh müqaviləsinə (1923-cü il) əsasən Ġstambul və
ġərqi Frakiya azad edildi və Türkiyənin müstəqilliyi beynəlxalq hüquqi qaydada
tanındı.
Artıq bu dövrdə Mir Cəfər Mir Abbas oğlu Bağırovun siyasi fəaliyyətinin
əsası qoyuldu.
«Siyasi partiyalar və ictimai hərəkatlar» dövlət arxivində M.C.Bağırovun
Ģəxsi iĢiylə tanıĢ olduqda onun 1923-cü il yanvarın 29-da yazdığı tərcümeyi-halının
mətni ilə rastlaĢdım. Makina çapı ilə yazılmıĢ tərcümeyi-halın sonunda
M.C.Bağırovun Ģəxsi imzası yox idi. Görünür ki, M.C.Bağırovun tərcümeyi-halı o
dövrün siyasi mühitinə uyğun redaktə edilmiĢ və onun həyatının müəyyən
məqamları Kremlin qəbul edəcəyi tərzdə təsvir edilməyə çalıĢılmıĢdır. Buna
baxmayaraq bu tərcümeyi-hal M.C.Bağırovun bütünlüklə də olmasa da müəyyən
mənada keçdiyi həyat yolunun böyük hissəsini özündə əks elətdirir. Tərcümeyi-
haldakı müəyyən ziddiyətlər bir çox yerdə özünü biruzə verir. Bir məsələni qeyd
etmək istəyirəm ki, M.C.Bağırovun arxivdəki sənədləri ilə tanıĢ olarkən onun Ģəxsi
anketlərinin sonunda bir-birindən fərqli müxtəlif imzalarla rastlaĢdım. Ona görə də
tərcümeyi-haldakı bir neçə yerdə bəzi məqamlara aydınlıq gətirməyə çalıĢıcağam.
14
MĠR CƏFƏR MĠR ABBAS OĞLU BAĞIROV
M.C.Bağırovun tərcümeyi-halı qeyri-adi olmaqla bərabər mətləbə dəxli
olmayan mövzuyla baĢlayır. Belə ki, tərcümeyi-halda doğulduğu tarix və Ģəhər
göstərilməkdən əvvəl Quba qəzasında olan digər Bağırovlara münasibət bildirilir.
Tərcümeyi-hala görə Qubadakı Bağırovlar beĢ qrupa ayrılır:
1.
Ġri tacirlər olan Bağırovlar ailəsinə.
2.
Bağ təsərrüfatları olan Rzaqulu və Əbil Qasım Bağırovlar nəslinə onları
da Quba qəzasında əhaliyə qarĢı terrorçuluqda günahlandırılır.
3.
KeçmiĢ çörək tacirləri olan Bağırovlara.
4.
Sibirə sürgün olunmuĢ və sonradan Quba mahalına qayıtmıĢ Yusif
Bağırovun ailəsinə və eyni zamanda onların da cinayətkar olduğunu qeyd edilir.
Bu təfsilatdan sonra tərcümeyi-halda M.C. Bağırovun bu ailələrlə heç bir
əlaqəsi olmadığı göstərilir.
Sonra isə bizə təqdim olunan tərcümeyi-halda o, öz qohum-əqrəbası
haqqında məlumat verdikdə onları iki hissəyə bölərək yazır:
«Mənim babam Hacı Mir Bağır Dərbənd Ģəhərində anadan olmuĢdur. Quba
qəzasına köçdükdən sonra o, iki dəfə evlənmiĢdir. Birinci həyat yoldaĢından
mənim atam Mir Abbas Bağırov və onun üç doğma qardaĢı dünyaya gəlmiĢdir.
Lakin onlar hal-hazırda dünyalarını dəyiĢmiĢlər. Babamın ikinci həyat yoldaĢından
dörd oğlu dünyaya gəlmiĢdir. Ögey əmilərim də hal-hazırda dünyalarını
dəyiĢmiĢlər. Onu da demək istəyirəm ki, mənim atam və onun qardaĢları ögey ana
tərəfindən evdən qovulmuĢ və onlar yetim həyat tərzi keçirmiĢlər. Ona görə də
Quba qəzasında hər hansı bir Ģəxsin namizədliyi irəli sürülərkən, istər mənim
qohumum olsun, istərsə də kənar Ģəxs mənim yuxarıda qeyd etdiyim məsələləri
nəzərə almaq lazımdır.»
Tərcümeyi-halın bu formada verilməsi bir neçə səbəblərdən qaynaqlanır.
Yadınıza salaq ki, A.Antonov Ovsienko «Beriya» kitabında M.C.Bağırovun doğma
qardaĢını öldürdüyünü və onun sənədlərini öz adına çıxardığını yazır. Görünür ki,
Ovsienko bu fikri Bağırovun istintaqı zamanı müstəntiqlərin ona qarĢı irəli sürdüyü
ittihamlara əsaslanaraq yazmıĢdır. Bir faktı da nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki,
M.C.Bağırovun istintaq materiallarının böyük hissəsi hələ də məxfi qrifi ilə
Moskva arxivlərində saxlanılır. Ona görə Azərbaycan tədqiqatçılarına təqdim
olunan tərcümeyi-hal elə formada tərtib olunub ki, bu forma M.C.Bağırovun
istintaqında ona qarĢı irəli sürülən qondarma ittihamları əsaslandırmaq üçün zəmin
yaratsın və tərcümeyi-halda onun ziddiyyətli Ģəxsiyyət obrazı formalaĢsın. Elə
buna görə də jurnalist Mehriban Ələkbərzadə də müəllifi olduğu filmdə bu
formadakı tərcümeyi-halların təsiri altına düĢərək özü də dərk etmədən
M.C.Bağırovu ziddiyətli Ģəxsiyyət adlandırır.
Bizə təqdim olunan tərcümeyi-halın ilk baĢlanğıcını oxuyan andan
tədqiqatçıda psixoloji olaraq bu Ģəxs haqqında belə bir fikir formalaĢa bilər: bu
Dostları ilə paylaş: |