A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 problemləri insanın içərisinə ötürməsində, onları şüuraltında oynatmasında, xırdalıqları qurdalamasında da daha inadlı idi. Dostoyevski və Eynşteyn "atomik başlanğıca", Markes və Priqojin isə materiya və ruhun "özünütəşkil stixiyasına", "xaosdan nizam" yaranmasına istinad etməklə çağlarının bədii və elmi təfəkkürünün konsentrasiya - birləşik nöqtələrini tapmış olurlar. Azərbaycan nəsrində Anar şüuraltı psixologiyanın dərinliklərini belə inadla araması ilə milli bədii düşüncəmizi çağdaş sorulara urcah edir. Markesin Melkiadesi ("Yüz ilin tənhalığı") isti Makondo şəhərciyinə qaraçının gətirdiyi buz külçəsinə əlini vurub heyrətlə "Bu bizim əsrimizin ən böyük kəşfidir!" deyirsə, Anarın ‘eyzulla Kəbirlinskisi, Dantenin yubileyinə dəvəti ilə aldadılıb çox pərt, yöndəmsiz vəziyyətə düşdükdən sonra arvadı Həcəri yalnız metro möcüzəsi ilə təccübləndirməyə gücü çataraq söyləyir: "bəli, görürsən, bu da yeriyən pilləkən…". Assosiasiya doğuran situasiyalar fərqli poetik açıma gedir. Markes bütöv bir nəslin aramsız süqutunu, Anar isə sayğısızlıq gerçəyində mənəviyyatın ölümü təhdidində belə onun diriliyinə işartıları göstərir. "Xaosdan nizama" doğru gedən sanılmaz yolların biri də budur… Markesin gözəl Remediosu hamının gözü qabağında yerdən üzülüb göyə uçur, Anarın gözəl Təhminəsi isə ölümündən sonra Zaurun gözünə "beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsində" görünür… Əslində, Yeni Çağ bədii-fəlsəfi düşüncəsi elə "beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsindəkiləri" ələk-vələk etməklə məşğuldur… Anarın nəsr əsərlərinin əksər mövzuları - göründüyü kimi, müasirlik, qəhrəmanları - müasirlərimizdir. Bu real obrazlar bizdə o fikri yaradır ki, deyək: "Bunlar ki bizik! Yaxud: "Biz ki elə onlarıq!" Əbədiyyəti də, çağı da yaradıcılığında uzlaşmada alan Anarın əsərləri yazıldığı vaxtla bu günü aktuallığı və sönməzliyi ilə bağlayır. Yazıçının cızdığı bədii dünya daim zamanla tənləşmə və dalaşmadadır. Onun əksər qəhrəmanları - "orbitindən çıxmış insanlar", "faktla həqiqət arasında" vurnuxan insanlar (O.Şpenqler) düşdükləri və ya özlərinin yaratdıqları çevrənin darlığında can çəkişdirirlər. Onlar "obıvatel" mühitinə sığmaq istəmir, bu mühitin içərisində, yan - böyüründə öz antidünyalarını yaratmağa can atırlar. Xüsusilə urbanist mənəviyyatın mağaralarında Anar gəzişmələri çox orijinaldır. Meşşan həyatının yekrəngliyinə, dözülməzliyinə etiraz - ötən əsrin 60-70-80-ci illərinin mənəviyyat axtarışlarının palitrasında downloaded from KitabYurdu.org 15 tünd boyaları da ortaya çıxarırdı, o dövrün sərt yasaq və tabularına əksbasqı kimi bir sıra sosial-siyasi mətləblərə də toxunulurdu. Anar qəhrəmanlarının çabalayışları, etiraz psixologiyası milli şüurun başqa qatlarını da tərpədir, vətəndaş təpkilərinə impuls verirdi. Barışqanlığın, güzəştçilliyin, ipə-sapa yatarlığın içərisində bir barışmazlıq, güzəştəgetməzlik, ipə-sapa yatmazlıq ruhu çırpınırdı. Şüuraltı psixologiyanın içərilərinə varmada Anar əsrdaşları - ‘rans Kafka, Jan Pol Sartr, Alber Kamyu, Con ‘aulz, Çingiz Aytmatovun nəsr poetikası ilə səsləşən, lakin tamamilə orijinal bir poetikanın yaradıcısı olur. Bu - büsbütün Azərbaycan psixologiyasının dərinliklərinin poetikasıdır. Personajlar bütün mental biçimlərində Azərbaycan ekzistensiyasını ifadə edirlər. Şüuraltı proseslərin döngələri, uçurumları, çırpıntıları miniatür və epik təsvirlərin kontrastı ilə açılır. Yazıçının fikir, söz labirintləri, dolanbacları insan mənəviyyatının daha çatılmaz qatlarına yetmək vasitələridir. Mənəviyyatın əks dərinliklərində - okeanında və kosmosunda bulunduqca nəinki realizmin və romantizmin hüdudları itir, həm də bu dərinliklərin birindən o birinə əbədi yollar, cığırlar, ünsiyyət kanalları olduğu üzə çıxır. Təbiətin okeanı və kosmosu birləşdirən harmoniyası insaniçi dünyaların aranışında da tapılır. Bu mənada Anar qəhrəmanlarının Qəlb qalaktikasını, Marian çökəkliyini kəşf etmiş sənətkardır. Bir-biri ilə incə, dordolaşıq, ötəri, isti, soyuq, sevgili, yağı münasibətləri olan bu qəhrəmanlar - zəngin dünyanın xırda, xırda dünyanın zəngin insanları Anar nəsrində bütöv bir cəmiyyət, "poetik dövlət" təşkil edirlər. Xarakterlərin açılması məkan dəyişmələrini, məkan dəyişmələri xarakter açılmalarını şərtləndirir. "Ağ liman" - "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi" - "Otel otağı" yalnız ayrılıqda mövcud olan fiziki məkanlar deyil, həm də sıralanmış düşüncə, tale məkanlarıdır. Nemətin qapalı dünyadan qurtuluşuna heç olmasa bir ümid yeri var: ağ liman. Zaur isə hələ sağlığında əldən verdiyi ölmüş Təhminəni "beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsində" tapıb da itirir. Bütün ümidlərin qırıldığı yer - otel otağı isə Kərimin ölüm məkanı olur… Tragik sonluğa doğru bu çapışı Anarın başqa əsərlərində əks tərəfə və ayrı tərəflərə yönəlmələr şəklində də "düzmək" olar. Məsələn, "Otel otağı"ndan "Dədə Qorqud"a - dağ zirvəsində alovlanan, insanları bir-birinə hay verməyə çağıran üç tonqala doğru… Burası da önəmlidir ki, yazıçının əsərləri süjet xəttinin düyün downloaded from KitabYurdu.org 16 məqamları, unudulmaz epizodları və bitkin insan obrazları ilə daha çox yadda qalır. 60-70-80-ci illərdə yazılmış əsərlər məhz belə səciyyəvi - seçənəkli xüsusiyyətlərinə görə indinin və gələcəyin də diri əsərləridir. Bütün səviyyələrin və zövqlərin yazarı Anarın qəhrəmanları elə real və tükənməzdir ki, onlara bütün səviyyə və zövqlərdən yanaşmaq olar. Heç şübhəsiz, bu qəhrəmanların "yaşadığı" əsərlərdən başqa, minlərlə oxucunun yaddaşında da onların bənzərsiz obrazı var. Həmin qəhrəmanlar və onların yaddaşımızdakı obrazları bizim mənəvi-intellektual həyatımızın sinirlərindədir. "Asılqanda işləyən qadın"ı xatırlayaq. Sən demə, heç nəyi ilə diqqəti cəlb etməyən, cəmiyyəti kənardan izləyən bu qadın insan münasibətlərinin kardioqrammasını hamıdan yaxşı çıxarırmış. "Ağzında bir dənə də sağ dişi" olmayan adi bir idarə işçisi Məmməd Nəsir sən demə, əsl insan sərrafı imiş… Buna görə də Anarın bədii yaradıcılığında tamdeyilməzliyin estetikası xüsusilə önəmlidir. Anar heç vaxt hazır dəyərlər kompleksini təqdim etmir. Əksinə, Anarın təqdim etdiyi dünya öz dəyərlər kompleksini təbii şəkildə doğurur. Bu yöndə o ən müxtəlif bədii forma və üslublara müraciət edir. Yazıçı hiperbolik rəvayət üslubunda qələmə aldığı "Yaxşı padşahın nağılı"nda (1970) totalitar rejimin hansı mühdiş absurda gətirib çıxara bilməsini qroteks yapqıları ilə görükdürür: Qaçırdığı arvadının xorultusunu maqnitafona yazıb məmləkətin himni edən təzə padşah (köhnə vəzir), qaçırılmış arvadını heç kim yuxuda görməsin deyə, bütün rəiyyətdən gördüyü yuxuları yazılı surətdə ona təqdim etməsini tələb edən köhnə padşah total özbaşınalığın fantasmoqorik ipostaslarıdır. Şerlərini bəyənmədiyindən tövləyə saldırdığı şairdən intiqam alsın deyə bir gün də padşahın ağlına gəlir ki, belə bir fərman çıxarsın: "Məmləkətin bütün əhalisi şer yazmalıdır! Bu isə görün nəyə gətirib çıxarır: "…Yazmaqdan başqa hamı bir-birilə şerlə danışmalı idi. Hər şey qafiyələnmişdi - dövlət qanunları, restoran menyüləri, qatarların gəlib-getmə cədvəli. Əgər qafiyə düz gəlməsə, qanun maddəsi, ya cədvəl dəyişdirilirdi. Xırda- para müvəqqəti çətinliklər meydana çıxırdı. Bir yerdə yanğın olmuşdu, ev sahibi yanğınsöndürənlərə zəng vurmuşdu, amma ünvanın qafiyəsini tapanacan bina yanıb qurtarmışdı…" Padşah bütün ölkəni "şair" edəndən sonra tövləyə saldırdığı şairi azadlığa downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|