A n a r əsərlər I hekayələr, povestlər
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QIRIQ XƏTLİ TELEFONLARIN ƏLAQƏSİ
26 əslində, mahiyyət birdir ki, birdir. Bu - hər yerdə və hər zaman şəxsiyyətin özünü dərk etməsi, özünə qayıtması kimi böyük bir mənəvi intibahın, əxlaqi inqilabın gerçəkləşməsidir. Bu mənəvi- psixoloji çevrilişin, özünəqayıdışın ümumbəşəri əhəmiyyəti isə odur ki, bu dünyada ocağa dönüklükdən də yaman dərd olmadığına inanırsan!… Bu itirgənli çevriliş - son çağın ağrılı Azərbaycan özünəqayıdışını da ifadə edir. Anarın özünəqayıdış çarpışmalarında bulunan Fuadı həm də bir təzadlı milli obraz olaraq qloballaşma çağında başqa mədəniyyətlərdə əriyib itməyin, özünə yadlaşıb puç olmağın faciəvi sonuclarını öncə görükdürür. Bu ayıldıcı sağlam ideyanın mədəniyyətimizdə varlığı - qloballaşma epoxasında Azərbaycanın itirgənliksiz təbii çağdaşlaşmasının ən möhkəm milli-mənəvi təməllərindəndir.
Anarın nəsr yaradıcılığında "Əlaqə" povesti (1976) mövzu və janrca bir qədər gözlənilməz, ancaq bu yaradıcılığın simasını müəyyən edən, onun bədii miqyas hüdudsuzluğunu, paradoksallığa meyllilik özümlüyünü üzə çıxaran əsərlərdəndir. Sabit, möhkəmlənmiş düşüncə tərzinin dəyişilməsi, yeni idraki "variantların" qəbulu və təsdiqi, şübhəsiz, uzun sürən prosesdir. Ancaq necə olursa-olsun, bu dəyişikliyi görmək, yaratmaq lazımdır... Əgər biz insanlar hər şeyi "kasıb zehnimizin qısa arşınıyla ölçəcəyiksə", onda nə ictimai münasibətlər, nə də elm sahəsində heç bir irəliləyişə ümid bəsləyə bilmərik. Çünki bütün kainatı ancaq biz insanların məntiqi ilə idarə etmək olmaz. Bax, elə bu antroposentrizm bizim beynimizdə möhkəm kök salmış hətta müəyyən dərəcədə fanatik düşüncə tərzidir. Özümüzü təsəvvüredilməz dərəcədə böyük olan bütün kainatın mərkəzində qoymaq, yalnız ÖZÜMÜZÜN DƏRK ETDİYİMİZ əlaqə vasitələrindən istafadə edib digər planetlərin sakinləri ilə əlaqə yaratmaq təşəbbüsümüz səmərəsiz olacaqdır. Anar bu məsələləri həm oxucular, həm də elm adamları qarşısında qoyur, onları "başqa növ əlaqə prinsiplərinə" yiyələnməyə çağırır. Məsələ burasındadır ki, biz, yer kürəsinin insanları, 6 milyardı aşmağımıza (əsərin yazıldığı vaxt 5 milyarda yaxın) baxmayaraq, yalnız yer kürəsində - BÖYÜK downloaded from KitabYurdu.org 27 TƏNHALIQDA yaşayırıq! BÖYÜK kainat miqyasında, böyük kainatla heç bir sivilizasiya MÜNASİBƏTLƏRİ olmayan tənha 5-6 milyard ansan! Deməli, mikrokosmun və makrokosmun dialektik vəhdətində indiki halda heç bir ictimai-mənəvi münasibətlər deyil, yalnız elmi-kosmik münasibətlər özünü köstərir. BƏŞƏRİYYƏTİN KOSMİK ÖZÜNÜDƏRKİ hələ çoxtərəfli xarakter daşıya bilmir. Yer sivilizasiyası və yerdənkənar sivilizasiyaların əlaqəsinə can atılması bəşəriyyətin kosmosofiyasında hələ aparıcı tendensiyaya çevrilməyib. Planetar özünüdərketmənin bu forması kainatın qlobal fəthindən daha çox elə planetimizdəki ictimai-mənəvi, siyasi münasibətlərin əlverişli şəkil alması, tənzimlənməsi üçün gərəklidir. Deməli, bəşəriyyətin kosmik özünüdərki təkcə kosmik hadisələrin öyrənilməsində deyil, habelə hərtərəfli insani münasibətlərin təşkili üçün də müəyyənedici idraki-psixoloji mərhələdir. Povestdə diqqəti, əsasən, - fenomenal üçlük cəlb edir: TƏNHA YER KÜRƏSİ - TƏNHA BİNA -TƏNHA, FƏRDİYYƏTÇİ TƏLƏBƏ! Yer kürəsinin antroposentrist sakinləri ona görə geniş makrokosmik münasibətlər yarada bilmirlər ki, hərtərəfli kosmik əlaqə vasitələrinə hələ yiyələnməyi bacarmayıblar; tələbə ona görə kütləvi-insani həyat tərzinə qovuşa bilmir ki, fərdiyyətçidir və insanlarla hərtərəfli əlaqə saxlamaq keyfiyyətindən tamamilə uzaqdır. Şəhərdən ayrı, tənha bina. Əsərin ən böyük müvəffəqiyyəti fərdiyyətçi tələbənin başına gələn hadisələrin məhz bu TƏNHA BİNADA təsvir edilməsidir. İnsanlarla hərtərəfli ünsiyyətdən məhrum olan gəncin başına gələn bu qəzavü-qədər belə məkanda təsvir olunmalı idi: Şəhərdən, binalardan əlaqəsi kəsilmiş bu tək bina, adamlardan ayrı düşmüş tənha gənclə digər planetlərin canlı varlıqları ilə əlaqəsi olmayan tənha yer kürəsinin uyğun vəziyyətini - böyük yalqızlığı qabarıq göstərmək üçün ən tutarlı simvolik obyektdir. Belə əlaqələndirmənin sayəsindədir ki, povestdə möhkəm, bitkin ideya-kompozisiya bütövlüyü yaradılmışdır. Təsəvvüredilməz dərəcədə müxtəlif və çoxvariantlı, çoxqatlı ictimai münasibətlər içərisində tək qalmaq, "qırıq xətli telefona" çevrilmək, doğrudan da faciədir; tələbənin sabit DÜŞÜNCƏ tərzi yalnız bir istiqamətə yönəldiyi üçün, o, vərdiş halını almış belə qapalı vəziyyətindən kənara çıxmaq haqqında qətiyyən fikirləşmir, əksinə, özünü başqalarından ayrı salmaqdan ötrü yollar axtarır; insanlarla əlaqələnmə yolları yox, ayrılma, təcrid edilmə, "qırıq xətli downloaded from KitabYurdu.org 28 telefona" çevrilmə yolları arayır... İctimai elmlərdə fərd, şəxsiyyət, kollektiv, cəmiyyət məsələləri ən geniş şəkildə və müxtəlif kontekstlərdə araşdırılır. İncəsənət də bu qlobal problemə, öz bucağından baxır. Sənətkarlar müxtəlif bədii formada, səpkidə şəxsiyyət probleminə öz münasabətini bildirir. Anarın bu povestinin isə seçilənliyi orasındadır ki, şəxsiyyət, ictimai əlaqə problemi əsərdə çox geniş fonda - necə deyərlər, makrokosmik miqyasda əhatə oluna bilər; əgər məhdud, dar çərçivədə insan (konkret halda tələbə) başqaları ilə əlaqə yarada bilmirsə, insanların toplusu cəmiyyət, nəhayət, yer kürəsinin sakinləri də digər varlıqlarla əlaqə yarada bilmir. İnsanlardan ayrı düşmüş tələbə - binalardan ayrı düşmüş bina - planetlərdən ayrı düşmüş planet! Gözəl məntiqi əlaqədir... Bəlkə də əlaqə probleminə münasibəti başqa bədii formada da göstərmək olardı. Ancaq hadisələrin ən geniş miqyasda təsviri üçün, dar düşüncə tərzinin hüdudlarını ekssentrik bar ehtirasla qırıb məhv etmək üçün fantastik üslub daha tutarlı və məqsədəuyğun olmuşdur. Burada qorxu, xof, üşəndiricilik təkliyin özündən doğan təbii psixi halətlər kimi təsvir edilir. Tələbənin real psixoloji vəziyyəti - isti cənub şəhərində üzücü imtahanlardan çıxması, müvəffəqiyyətlərin tam aydın olmayan, qarmaqarışıq sevinci, gərginlikdən sonra boşluğa düşməsi onun sonrakı "fantastik vəziyyəti" ilə məntiqi şəkildə əlaqələndirilir. Həm də onun ruhi sapmaları birdən-birə yox, tədriclə və təmkinlə təsvir edilir; "fantastik girişdən" - tələbənin başqasını abituriyent yoldaşı ilə qarışıq salmasından sonra bir-birinin ardınca baş verən "əcaib-qəraib" gözlənilməzliklər onun olmazın ruhi sarsıntılar çəkməsinə səbəb olur. Xüsusilə iki hadisə - 20 mərtəbəli binanı axtararkən, birdən yanıb xarabalığa çevrilmiş, pəncərə və qapılarından külək vıyıldayan, mərtəbələrində sərgərdan itlər boğuşan binaya rast gəlməsi və şəkillərin onun gözü qabağında yavaş-yavaş dəyişməsi gəncin əsəblərini son dərəcə tarıma çəkir və onu tam psixopataloji hala salır. Bunlar tələbənin stress vəziyyətini, onun qeyri-müəyyənliklər içərisində boğulan narahat, əzabkeş şüurunun sarsıntılarını təsvir etmək üçün ən zəruri bədii elementlərdir. Bu əsərdə başdan-başa yalnız tənhalıqla qarşılaşırıq, elə bil insan cəmiyyət üçün, ünsiyyət üçün susayır, bu tənhalıq adamı o qədər usandırır, hətta qorxudur ki, ilk kütləvi həyat tərzinin təsviri bizə çox xoş təsir bağışlayır…. downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 3,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|