A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 daxilindəki didişmələr bütün XV-XVIII əsrlər boyu davam etmiş və türk dünyasının ümumi hərbi, siyasi, iqtisadi və mənəvi qüdrətinə ağır zərbə vurmuşdu. Ağqoyunlu Uzun Həsənin, I Şah İsmayılın, I Təhmasibin və I Şah Abbasın elçiləri Avropa dövlətlərindən bir çoxunun saraylarında olmuş, Roma papası ilə danışıqlar aparmış, Azərbaycan ipəyi, xalçası, ədviyyatı ilə yüklənmiş ticarət karvanları Böyük İpək yolu ilə Qərbə yollanmış, əvəzində Avropa texnologiyası, silahları və s. Şərqə daşınmışdı. Dövrün qadın siyasətçilərindən Qara Yusifin arvadı Əliyyə Könüldaş, Uzun Həsənin anası Sara Xatın, Sultan Muradın anası Gövhər Sultan dövlət idarəçiliyində, danışıqların aparılmasında, tayfalararası düşmənçiliyin aradan qaldırılmasında mühüm rol oynamışdılar. Şah Məhəmməd Xudabəndənin arvadı Məhdi Ülya ali divanın vəkili səviyyəsinə qədər yüksəlmiş və Səfəvilər dövlətinin xarici siyasətinə ciddi təsir göstərmişdi. Avropada milli dövlətlərin meydana gəlməsi və inkişafı dövlətlərarası münasibətləri məzmunca zənginləşdirmiş, adət-ənənələr və mərasimlər üzərində formalaşan Avropa dövlətlərarası hüququ-beynəlxalq hüquq elmi təşəkkül tapmışdı. XIII-XVIII əsrlər boyu formalaşmaqda olan milli dövlətlərdə mükəmməl diplomatiya orqanları yaradılmış, səfirlik işi daimi peşəyə çevrilmiş, hətta səfir ironik şəkildə «fəxri casus» statusunu qazanmışdı. Dövlətlərarası münasibətlərdə xristian dini faktorunu isə Roma papalıq dövləti və Müqəddəs Roma imperiyası yaşatmışdı. F.Engels obrazlı şəkildə yazırdı ki, antik dövrdən orta əsrlərə uçub- dağılmış şəkildə - şəhərlər, bütöv şəkildə isə xristian kilsəsi miras qalmışdı. Din amili dövlətlərarası münasibətlərdə müasir dövrdə də mühüm rol oynamaqda davam edir. Roma kilsəsinin elçiləri – nuntsilər bütün Avropa dövlətlərinə papanın fərmanlarını yayır, Avropada baş verməkdə olan ictimai-siyasi dəyişikliklərə ciddi nəzarət edirdilər. XIII əsrin sonlarından etibarən beynəlxalq münasibətlər meydanında görünməyə başlayan Osmanlı dövləti XV əsrin ortalarında Avropa ilə Asiya arasında «qızıl körpünü» ələ keçirməklə dünya siyasətinin inkişafına ciddi şəkildə təsir göstərməyə başladı. Bizans imperiyasının süqutu və Avropanın cənubunun Osmanlı dövləti tərəfindən işğalı Avropa diplomatiyasının Türkiyə ilə bağlı məkrli planlar qurmağa müttəfiqlər axtarmağa və səlib yürüşünün təşkili üçün müxtəlif tədbirlərə əl atmağa vadar etmişdi. Həm Səfəvi-Osmanlı, həm də Rusiya-Türkiyə müharibələri Qərb diplomatiyasının Türkiyəyə qarşı yeritdiyi mənfur siyasətin nəticəsi idi. Son orta əsrlər və yeni dövrün əvvəllərində beynəlxalq münasibətlər ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı. Belə ki, böyük coğrafi kəşflər, Hindistana və Amerikaya gedən yolun açılması, müstəmləkə işğallarının başlanması, dünya ticarətinin yaranması, ticarət marağının mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlaması, konfissional sistemə əsaslanan cəmiyyətlərin meydana gəlməsi, sülalə müqavilələrinə əsaslanan koalisiyaların yaranması, beynəlxalq ticarət karvan yollarının dənizlərdən okeanlara keçməsi bütün bunlar dünya siyasətində qlobal dəyişikliklərin təməlini qoydu. XVI əsrin əvvəlləri üçün milli inkişafda Qərb ölkələrindən-İngiltərə, Fransa, İspaniya, Danimarka, İsveçrə, Rusiya, Şərq ölkələrindən – Azərbaycan, Türkiyə, Çin, Hindistan, Misir və s. ölkələr mühüm nailiyyətlər qazanmışdılar. Elə bu dövrdən etibarən dünya siyasətində Qərb ölkələri aparıcı rol oynamağa başlamışdı. XV əsrin ortaları və ikinci yarısı beynəlxalq münasibətlər sistemində radikal dəyişikliklərlə səciyyələnir ki, bu baxımdan iki hadisənin xüsusi qeyd edilməsi vacibdir. Birincisi, dünya siyasət meydanına Rusiyanın çıxması hesab edilə bilər. Rusiya – Böyük Moskva knyazlığı haqqında Avropaya ilk geniş məlumatı Sileziya taciri Nikolay Peppel vermişdi. 1486 və 1489-cu illərdə onun Rusiya haqqında Qərbdə verdiyi məlumatlar xüsusi sensasiya yaratmışdı. Ikinicisi, 1453-cü ildə Konstantinopolun Türkiyə tərəfindən tutulmasından sonra Avropanın cənubunda beynəlxalq şəraitin kəskin şəkildə dəyişməsi ilə bağlı idi. Avropanın siyasi xəritəsi hələ tamamlanmaqda idi. Son orta əsrlərin müstəmləkə imperiyaları Portuqaliya və İspaniya dövlətləri idi, XVI əsrin beynəlxalq münasibətlərində İspaniya dövləti başlıca rol oynadığı halda XVII əsrdə bu birincilik Fransaya keçmişdi. XVII yüzilliyin əvvəlləri üçün Avropada beynəlxalq ziddiyyətlərin düyün nöqtəsi Almaniya torpaqları idi ki, bunun nəticəsi Otuz ilik müharibə oldu. Avropanın iki düşmən koalisiyada birləşmiş dövlətləri arasında gedən mübarizə müasir dünya qaydasının əsaslarında dayanan Vestfaliya beynəlxalq münasibətlər sisteminin formalaşması ilə başa çatdı. Vestfaliyanın iki ilə şəhəri – Osnabryuk və Myunsterdə imlazalanmış müqavilələr nəticəsində Avropanın siyasi xəritəsi formalaşdı. XVI-XVII əsrlər Avropa diplomatiyasında bir sıra yeniliklərlə səciyyələnir. Dövlətlərarası münasibətlərin daimi xarakter alması, daimi diplomatiya institutlarının meydana gəlməsi, müxtəlif koalisiyaların və sülalə ittifaqlarının yaranması, dövlət marağının beynəlxalq münasibətlərə hakim kəsilməsi, dini müharibələr, hakimiyyətin legitimliyi, beynəlxalq hüquq sahəsində müxtəlif tədqiqatların meydana gəlməsi, dövlətlərarası münasibətlərdə qüvvələr müvazinəti, nikah diplomatiyasının xüsusi təsir vasitəsinə çevrilməsi – bütün bunlar həmin yeniliklərin yığcam siyahısı olsa da beynəlxalq münasibətlər sisteminə ciddi təsir göstərən faktorlara çevrilmişdi. Göstərilən faktorlardan hər hansı birinin, məs., «nikah diplomatiyasının» mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün bir nümunəyə müraciət edək, 1551-ci ildə İspan kralı V Karlla («Günəş kral») İngiltərə parlamenti arasında imzalanmış nikah müqaviləsinə görə, «Mariya (İngiltərə şahzadəsi) Filippə (V Karlın oğlu) Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|