A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 
7
ərə verilirdi... lakin İspaniya  İngiltərəni Fransa ilə müharibəyə  cəlb etməməli, Filipp İngiltərə qanunlarına 
hörmət etməli, Mariyanın ölümündən sonra İngiltərə taxt-tacı iddiasında olmamalı idi». «Nikah diplomatiyası» 
beynəlxalq münasibətlərin sülaləvi xarakterinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynamışdı.  
 XVII 
əsr Avropa siyasətində Fransa hegemonluğu dövrüdür ki, bu ilk növbədə görkəmli dövlət xadimi, 
diplomat, hersoq, generalissimus Arman Jan dü Plessi Rişelyenin (1586-1642) adı ilə bağlıdır. Hakimiyyətə 
gəlişinin birinci məqsədini «Kralı yüksəltmək», ikinci məqsədini «Krallığı qüdrətli etmək» elan edən Rişelye 
«dövlət marağını» strategiyaya çevirir. Fransız müəlliflərindən  Şantero Lefevro yazırdı ki, «Reyn çayınadək 
bütün Qalliya torpaqları Fransaya verilməzsə, Avropada sülh və  əmin-amanlıq heç zaman bərqərar 
olmayacaqdır». Lakin Fransanın həddindən artıq qüvvətlənməsi Avropada qüvvələr tarazlığını pozduğu üçün 
antifransız koalisiyasının yaradılması «qüvvələr müvazinətinin» dövlətlərarası münasibətlərdə oynadığı rolu 
əyani şəkildə nümayiş etdirdi. 
İspaniyanın dənizlərdə və okeanlarda ağalığına son qoyulduqdan sonra bu birincilik tədricən İngiltərəyə 
keçməyə başladı. Fransanın kontinentdə hegemonluğu  İngiltərənin dünya okeanında ağalığı ilə paralel baş 
verməkdə idi. Lakin Fransanın «kontinental tirana» çevrilməyə çalışması  İngiltərə, Hollandiya və Müqəddəs 
Roma imperiyasından ibarət yaradılmış Böyük alyansla (1701) toqquşmaya gətirib çıxardı ki, bunun nəticələri 
Fransan üçün o qədər də ürək açan olmadı. Avropada dövlətlərarası münasibətlərin kifayət qədər ziddiyyətli və 
mürəkkəb konfiqurasiyası XVIII əsrin ortalarında iki bir-birinə qarşı duran koalisiyanın yaradılması ilə başa 
çatdı.  
Şimali Amerikadakı koloniyalar uğrunda mübarizə 1756-cı ilin mayında İngiltərənin Fransaya müharibə 
elan etməsi ilə  nəticələndi.  İngiltərə (Hannoverlə birlikdə) və Prussiyanın ittifaqına alman knyazlıqlarından 
Hessen-Kassel, Braunşveyiq, Şaomburq-Litqe və Saksen-Qota daxil idilər. Digər koalisiyada Avstriya, Fransa, 
İsveç və Saksoniya birləşmişdilər. Rusiya bu koalisiyaya 1757-ci il yanvarın 11-də Avstriya ilə imzalanmış 
müqaviləyə  əsasən qoşulmuşdu. Az sonra Müqəddəs Roma imperiyasına daxil olan alman knyazlıqlarının 
əksəriyyəti Avstriya-Fransa ittifaqına qoşuldular. Mövcud tədqiqatlarda yaranmış vəziyyət «diplomatik inqilab» 
adlandırılır, çünki əslində bir-birinə qarşı düşmən mövqedə olan dövlətləri «dövlət maraqları» müxtəlif 
koalisiyalarda birləşməyə vadar etmişdi.  
Yeddiillik müharibə Avropada qüvvələr tarazlığının yeni nisbətini müəyyənləşdirdi, Avropada 
müharibəyə  qədər mövcud olan tarazlıq  İngiltərə  və Prussiyanın xeyrinə  dəyişdi.  İngiltərə dünyanın  ən iri 
müstəmləkə  və  dəniz dövlətinə çevrildi (lakin məhz bu ingilis koloniyalarının 1775-1783-cü illər istiqlaliyyət 
mübarizəsi dövründə  İngiltərənin beynəlxalq aləmdən tam şəkildə  təcrid edilməsinə  gətirib çıxardı). Fransa 
müstəmləkə mülklərinin əksəriyyətini itirdi və İngiltərənin dənizlərdə hegemonluğunu qəbul etmək məcburiyyə-
tində qaldı.  
XVIII yüzilliyin ikinci yarısından etibarən dünyanın siyasi xəritəsi bir sıra hadisə və proseslərin təsiri ilə 
ciddi dəyişikliklərə  məruz qaldı ki, bunlara müstəmləkələr uğrunda mübarizənin, Böyük Fransa burjua 
inqilabını, ingilis koloniyalarının istiqlaliyyət müharibəsini, Polşanın bölüşdürülməsini,  şərq məsələsinin 
kəskinləşməsini, Napoleon müharibələri nəticəsində Avropada yaranmış beynəlxalq  şəraiti, antifransız 
koalisiyalarının yaradılması  və  fəaliyyətini, Vyana konqresi və  qərarlarını, Müqəddəs  İttifaqın və Vyana 
sisteminin yaradılmasını göstərmək olar. 
Vyana konqresindən sonra yaradılmış «pentarxiya» - «beşlər ittifaqı» - dünyanın yeni geosiyasi 
mənzərəsi idi. Bu dövrdən etibarən Avropa dövlətləri arasında bir növ «nisbi sükunət» vəziyyəti yaranır ki, belə 
vəziyyət XIX yüzilliyin 50-ci illərinə qədər davam edir. 
Beynəlxalq münasibətlərin qədim, orta əsrlər və XIX yüzilliyin 70-ci illərinə  qədərki yeni dövrünün 
hadisə və proseslərini əhatə edən «Beynəlxalq münasibətlər tarixi» dərsliyi müəlliflərin uzun illər boyu oxuduğu 
mühazirələr kursuna əsasən hazırlanmış, Bakı Dövlət Universitetinin «Beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq 
hüquq» fakültəsinin hər iki ixtisasının tələbə  və magistrləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla yanaşı, 
dərslikdən respublikamızın ali məktəblərinin müvafiq profilli ixtisaslarının tələbələri və magistrləri, habelə 
elmi-ictimai fikri də istifadə edə bilər. 
 

---

 
8
I Mövzu 
Qədim Şərqdə dövlətlərarası münasibətlər və 
 diplomatiya işi 
 
  
Diplomatiya tarixi öz başlanğıcını dövlətlərarası münasibətlərin yarandığı dövrdən götürür. Bu mənada 
dövlətlər e.ə. IV minilliyin ortalarından etibarən tarix səhnəsinə  qədəm qoymuşdur. Dövlətlərarası 
münasibətlərin erkən dövrlərində bunlar əsasən hərbi-iqtisadi xarakterli olmuşdur. Diplomatiya bir elm sahəsi 
kimi XVI-XVII əsrlərdən etibarən formalaşmağa başlasa da, daimi peşə kimi XVII əsrin sonu XVIII əsrlərdən 
etibarən təşəkkül tapmışdır. 
 Dövlətlər meydana gəldiyi vaxtdan bir-biriləri ilə müxtəlif xarakterli münasibətlərdə olmuşlar ki, bunlar 
müəyyən ənənələrə əsaslanmışdır. Həmin adət və  ənənələrin üzərində müasir beynəlxalq hüquq elmi təşəkkül 
tapmışdır. 
 E.ə. XV yüzilliyə aid edildiyi hesab olunan və Misirdə aşkarlanan El-amarn yazıları təqribən 500 ədəd 
kitabdan ibarət olub, həm təsərrüfat xarakterli, həm də nomlararası xarakterli münasibətləri öyrənmək üçün 
əhəmiyyətlidir. Diplomatiya tarixi bir elm sahəsi kimi götürülsə  də, bu əslində tarix elminin bir hissəsi kimi 
mövcud olmuşdur. Məlum olduğu kimi, elmlər öz təsnifatına görə Aristotelə borcludular. «Tarixin atası» 
Herodot yunan-iran müharibələrinin tarixini işləyərkən dövlətlərarası münasibətlərə xüsusi diqqət yetirmişdir. 
Beynəlxalq münasibətlər tarixinin müasir dövrləşməsi tarixi dövrləşməyə uyğundur. 
İlk mərhələ kimi quldarlıq dövrü diplomatiyası götürülə bilər ki, xronoloji baxımdan bu dövr e.ə.IV 
minilliyin II yarısı - Misir nomlarının siyasi ittifaqa çevrilməsindən Roma quldarlıq imperiyasının süqutuna 
qədər (b.e. 476-cı ilinədək) davam  etmişdir. Feodalizm dövrü beynəlxalq münasibətləri V-XVIII əsrin 
ortalarına qədər davam etmiş və bir neçə mərhələdən keçmişdir. İntibah dövrü xadimlərindən Flavio Biyondo və 
Lorensa Vallua orta əsrlər dövrü kimi XII əsrin ortalarına qədər olan mərhələni götürsələr də və bu beynəlxalq 
münasibətlərin bir sıra problemlərinin qoyuluşu baxımından düzgün olsa da, dövlətlərarası münasibətlər 
epizodik xarakter daşıdığına görə, konkret mərhələ kimi qəbul edilə bilməz. 
XVIII əsrin II yarısından başlanan dövr I dünya müharibəsinin sonuna qədər davam edir və 2 mərhələyə 
bölünür. Bu elə dövrdür ki, beynəlxalq münasibətlər təşkilatlanır, daimi səfirlik institutu yaranır.  Ənənələrə 
əsasən həmin institutun imtiyazları beynəlxalq hüquq elminin tələbləri baxımından məcəlləşdirilir. 
I dünya müharibəsinin sonundan başlanan dövr müasir beynəlxalq münasibətlər dövrü kimi 
qiymətləndirilə bilər və üç mərhələyə bölünür:  
1.1918-1945-ci illər. 
2.Soyuq müharıbə epoxası 1946-1990-ci illər 
3.XX əsrin 90-cı illərdən müasir dövrdək 
Qədim Şərq diplomatiyasını öyrənmək üçün qaynaqları 2 qrupa bölürlər. Arxeoloji və yazılı qaynaqlar. 
Fransız arxeoloqu de Morqan XIX əsrin 80-ci illərində Suz kitabxanasını, ingilis arxeoloqu Corc Smit isə 
buradan 30000 gil kitabəni aşkaryır. Assur dövlətinin  şərq ölkələri ilə münasibətlərinə dair faktlar aşkara 
çıxarıldı. Yazılı qaynaqlar isə əsasən yunan və roma qaynaqlarından ibarət olub epizodik xarakter daşıyırdı. 
Qaynaqlara görə, Misirdə erkən dövlət birləşmələri e.ə.IV min I yarısında meydana gəlmiş dini, hərbi, 
siyasi birliklərdən ibarət olan nomlar olmuşdur. Tədricən normaların birləşməsi prosesi cənub və  şimal 
padşahlarının yaranması başa çatmış və e.ə. III minillikdə paytaxtı Memfis olan qədim Misir şahlığı meydana 
gəlmişdi. Qədim, orta, yeni şahlıq dövrlərinin fironları - Tutmoslar və II Ramzes Misir şahlığının hakimiyyətini 
orta Mesapatomiyaya qədər yaya bilmişdir. Xüsusilə II Ramzesin apardığı müharibələr uğurlu olmuşdu. E.ə. 
XIV əsrdə Misir giksos tayfalarının yürüşlərinə məruz qaldı. Giksos çarı Fivi mühasirəyə alaraq firondan təslim 
olmağı tələb etdi. Bu tələb tarixdə ilk ultimatum hesab olunur. Nəticədə Fiv tutulur, orta Misir çarlığı süqut edir. 
Elə bu dövrdən etibarən siyasi tarixə Assuriya kimi cəngavər dövlət daxil oldu. Aşşur dövlətinin 
yaranması e.ə. XXVIII əsrə aid edilir. Lakin XIV əsrdən etibarən Aşşur çarlığı Mespatomiyanın siyasi 
xəritəsinə ciddi dəyişikliklər gətirməyə başladı. Bu isə  həm Het, həm də Misir çarlığını narahat etməyə 
bilməzdi. Assuriyanın işğalları ilk dövrdə Misir qoşunlarının müqaviməti üzündən ciddi əhəmiyyət kəsb 
etmirdi. Misir fıronları Mesapatomiyanın  şimalına-Zaqros dağlarına hücumlarına ara vermirdi. Bu isə Het 
çarlığı ilə 17 il davam edən müharibəyə  səbəb oldu. Nəhayət Misir fironu II Ramzes və Het çarı III Xattuşil 
müharibəni dayandırdılar və müqavilə imzaladılar. Müqavilənin mətnindən aydın olur ki, həmin sənəd II 
Ramzesin çarlığının 17-ci ilində imzalanıb. Müqavilə 3 hissədən ibarətdir.  
Giriş hissədə hökmdarların titulları sadalanır, sazişin  əhəmiyyəti qeyd olunur. Müqavilənin mətni II 
hissədə verilib. Burada sazişə  gələn tərəflər arasında iqtisadi və siyasi əməkdaşlıqdan bəhs edilir. Siyasi 
əməkdaşlıq bilavasitə Assuriyaya qarşı çevrilmişdi. Müqavilənin son hissəsində götürülmüş öhdəliklərin 
pozulacağı təqdirdə allahların qəzəbindən bəhs edilir. Misir və Het çariçaları da öz aralarmda saziş bağladılar. 
Saziş bəzək əşyalarının mübadiləsi ilə əlaqədardır. 
Dövlətlərarası münasibətlərin qiymətləndirilməsi, yaranmış  ənənələrin öyrənilməsi baxımından Aşşur 
dövlətinin xarici siyasəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Bu dövlət təxminən e.ə.VIII-VII  əsrlərdə  qədim  Şərqin 

---