A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
və ya digərini birləşdirib yaxşı yaşayır və müstəqil olmaqdan ötrü bunlardan birində olmayanı o birindən əxz edir, məsələn, bəziləri köçəri və talançılıq həyat tərzlərini birləşdirir, digərləri əkinçilik və ovçuluğu, qalanları da eyni şəkildə. Ehtiyac insanları nəyə təhrik edirsə, onlar da o cür həyat tərzi keçirir. 6. Görünür ki, təbiətin özü hamıya meydana çıxdıqdan dərhal sonra verdiyi xüsusiyyəti, tam inkişafa yetişməkdən ötrü də onlara bəxş edir. Bəzi heyvanlar balaladıqdan sonra onlara o vaxta kimi lazımi qədər yemək gətirir ki, daha onlar özləri öz- lərinə yemək əldə edə biləcək vəziyyətdə olsunlar, məsələn, sürfə çıxaran və yumurta qoyan heyvanlar belələrindəndir. Am- ma diri bala doğan bütün heyvanların özlərində doğduqlarını qidalandırmaqdan ötrü, məhz süd adlandırılan maddə olur. 7. Eyni qayda ilə aydındır ki, və müşahidələrdən də belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, bitkilər canlı məxluqlara görə mövcuddur, heyvanlar isə-insanlara görə; ev heyvanları necə ki, evin adi həyat tələbatlarını ödəməkdən ötrü xidmət edir, eləcə də yeməkdən ötrudur, vəhşi heyvanlardansa hamısı ol- masa da, böyük əksəriyyəti - yemək üçün, onlardan geyim al- maq üçün və digər zəruri tələbatların ödənilməsi üçündür. Əgər, təbiət heç nəyi yarımçıq və nahaqdan yaratmır kəlamı doğrudursa, onda təsdiq etmək lazım gəlir ki, bütün yuxarıda göstərilənlər insanlar üçündür. 8. Buna görə həm də hərb sənətinə mülkiyyət əldə etmək üçün məlum dərəcəyə qədər təbii vasitə kimi baxmaq olar, axı ovçuluq sənəti hərb sənətinin bir hissəsidir: necə ki, vəhşi hey- vanların, eləcə də yaranışından itaətdə bulunmaq alnına yazıl- mış itaət etmək istəməyənlərin ovuna çıxılır; bu cür müharibə öz mahiyyətinə görə ədalətlidir. Beləliklə, qazanmaq bacarığının bir tərzi də öz mahiyyə- tinə görə təsərrüfat haqqında olan elmin bir hissəsidir və biz ya 22 gərək qəbul edək ki, bu öz-özünə mövcuddur, ya da bunun mövcudluğunu vəsait toplayanlar təmin edir ki, bu da həyat üçün zəruri, həm də dövlət və ailə münasibətləri üçün xeyirlidir. 9. Əsil zənginlik, görünür ki, bu vasitələrin məcmusundan ibarətdir. Axı mülkiyyətə sahiblik dərəcəsi, hansı ki, kifayət qədər yaxşı yaşa- maqdan ötrüdür, hədsiz deyil; necə ki, Solon özünün bir şerində deyib: «insanlar üçün zənginliyin heç bir həddi göstərilməyib». Bu hədd vardır, necə ki, yerdə qalan bacarıqlarda mövcuddur: bütün bacarıqlarda bütün vasitələr özünün sayı və həcminə görə hədsiz deyil; zənginlik isə özundə iqtisadi və siyasi vasitələrin məcmu- sunu ifadə edir. Beləliklə, deyilənlərdən aydın olur ki, qazanmaq bacarığı öz mahiyyətinə görə hansı baxımdan və hansı səbəbdən təsərrüfat başçısının və dövlət xadiminin fəaliyyətinə aiddir. 10. Qazanmaq bacarığının bir növü də vardır ki, bunu sa- dəcə olaraq və çox qanunauyğun halda var-dövlət toplamaq bacarığı adlandırırlar, həm də bu bacarıqla, guya zənginlik və qazancın heç bir həddi yoxdur təsəvvürü bağlıdır. Çoxları hesab edir ki, bu bacarıq qazanmaq bacarığı ilə yaxın qonşuluğa görə axırıncı ilə eynilik təşkil edir; əslində, bu, adı çəkilənlə eyni deyil, lakin ondan uzaqda da deyil, onlardan biri öz mahiyyətinə görə, digəri-mahiyyətinə görə yox, daha çox məlum təcrübəyə və texniki uyğunlaşmaya görə mövcuddur. 11. Bu bacarığı təhlil edərkən aşağıdakı müddəaya əsas- lanaçayıq. Sahiblik edilən hər bir şeydən iki cür istifadə etmək olur; hər iki halda bundan eyni cur deyil, elə beləcə də istifadə edilir; bir halda şeydən onun öz təyinatına görə istifadə edirlər, digərində-təyinatına görə yox; məsələn, ayaqqabıdan həm ona görə istifadə edirlər ki, onu ayağa geyinsinlər, həm də ona görə ki, onu nə iləsə başqa şeylə dəyişsinlər. Həm bu, həm də digər halda ayaqqabı faydalanma obyektidir: axı ayaqqabını ehtiyac ucundan pula, yaxud ərzaq məhsullarına dəyişən şəxs də, 23 ayaqqabıdan ayaqqabı kimi istifadə edir, amma təyinatına görə yox, belə ki, bu ondan ötrü deyil ki, dəyişdirilsin. Sahiblik edilən digər şeylərdə də iş bu cürədir-onların hamısı mübadilə əşyası ola bilər. Mübadilə ticarətinin ilkin inkişafı təbii səbəblərlə şərt- lənmişdi, belə ki, insanlar həyat üçün zəruri olan əşyaların birinə çox, digərinə-az miqdarda yiyələnmişdilər. 12. Buradan həmçinin aydın olur ki, mahiyyətinə görə kiçik ticarətin var- dövlət toplamaq bacarığına heç bir aidiyyatı yoxdur, ona görə ki, ilk əvvəllər mübadilə yalnız ən zəruri tələbat əşyaları ilə məhdudlaşırdı. İlk icmada, yəni ailədə, şübhəsiz, mübadilə üçün heç bir ehtiyac olmayıb, onda ki, münasibətlər artıq daha çox miqdarda üzvləri əhatə etməyə başladı, bu labüd oldu. Doğrudan da ilkin ailədə hər şey ümumi idi; bölündükdə nə ki, başqalarına məxsusdur, əsasən, buna ehtiyac yaranmağa başladı və qarşılıqlı mübadiləyə əl atmaq qaçılmaz oldu. Bu mü- badilə üsulu hələ bu günün özündə də barbar xalqlarının ço- xunda tətbiq edilir. Onlar bir-birinin arasında yalnız zəruri əşya- ları dəyiş-düyüş edirlər, başqa heç nə; məsələn, onlar şərabı çörəyə dəyişdirirlər və əksinə və i.a. 13. Bu cür ticarət müba- diləsi həm təbiətə zidd deyil, həm də qətiyyən cürbəcür var- dövlət toplamaq bacarığına aid deyil, zira onun rolu-müstəqil yaşamaq üçün təbiətlə əlbirlikdən nə çatmırsa, onun yerini dol- durmaqdır. Amma buna baxmayaraq göstərilən mübadilə tica- rətindən tamamilə məntiqi olaraq var-dövlət toplamaq bacarığı inkişaf etmişdir. Haçan ki, çatışmayan şeyləri gətirmək və artıq şeyləri kənara çıxarmaq üçün özgənin köməyinə daha çox ehti- yac yarandı, istər-istəməz sikkəyə tələbat hiss edildi, belə ki, zəruri olan hər əşyanı gətirmək heç də asan deyildi. 14. Bunun- la əlaqədar olaraq qərara alındı ki, qarşılıqlı mübadilə zamanı alıb-vermək üçün elə şey lazımdır ki, bu özü-özlüyündə qiymət kəsb etsin, bununla bərabər həm də gündəlik həyat üçün mü- 24 nasib olsun, məsələn, dəmir, gümüş, yaxud başqa şey; əvvəlcə sadə ölçü və çəki ilə bu cur əşyaların qiymətini təyin edirdilər, amma axırda bunları ölçməkdən azad olmaq üçün qiymət göstəricisi olan sikkələr nişanladılar. 15. Mübadilə etmək üçün bir zərurət kimi pul meydana çıxdıqdan sonra var-dövlət topla- maq bacarığının digər növü, məhz ticarət peyda oldu. İlk əvvəl bu iş ola bilsin çox zəif aparılırdı, amma sonradan, təcrübə art- dıqca, mənbələr və üsullar mənasında təkmilləşməyə başladı ki, hansı ticarət dövriyyəsi daha çox gəlir gətirə bilər. Bax buna görə də belə bir təsəvvür yarandı ki, guya var-dövlət toplama- ğın məqsədi əsas etibarı ilə puldur və onun əsas vəzifəsi o mənbəyi araşdırmaqdan ibarətdir ki, ondan daha çox miqdar əldə etmək mümkün olsun, axı buna zənginlik və pul ələ gətir- mək bacarığı kimi baxılır. 16. Zənginliyi isə tez-tez, məhz pulun həddindən artıq çox olması kimi başa düşürlər, həmin səbəb- dən guya ki, var-dövlət toplamaq bacarığı və ticarət bu məq- sədə doğru istiqamətlənmişdir. Bəzən, pul insanlara, həmçinin boş və tamamilə şərti şey, əslindəsə heç bir şey kimi görünür, belə ki, kim puldan istifadə edirsə, onunçün qiymətlidir, buna münasibəti dəyişərkən pul da tamamilə dəyərini itirəcək, gün- dəlik həyat üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etməyəcək, belədə hətta çoxlu pula sahib olan adam özünə lazım olan qidanı tez- tez əldə etmək iqtidarında olmayacaq; bu cür var-dövlətin doğ- rudan-doğruya heç bir xeyri olmaya bilər və buna həddən artıq malik olan adam əfsanəvi Midas kimi acından ölə bilər, necə ki, tamahkar olduğuna görə öz arzusu ilə ona təklif edilən bütün təamlar qızıla çevrilmişdi. 17. Bütün yuxarıda göstərilənlərə görə o adam düzgün araş- dırma yolu tutur ki, o, zənginlik və var-dövlət toplamaq bacarığını bir-birindən fərqli olan şeylər kimi şərtləndirə bilir. Doğrudan da, var-dövlət toplamaq bacarığı və zatən buna müvafiq olan zən- 25 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|